هوای بیرجند که در خشک‌ترین بخش اقلیمی جنوب خراسان بزرگ قرار دارد معتدل و گرم است و تفاوت دمای آن در روز و شب و در تابستان و زمستان بسیار زیاد است.

بیرجند از نعمت وزش بادهای مرطوب و گذر ابرهای باران‌دار و باران‌زا کم‌بهره است و در نتیجه ریزش‌های آسمانی آن بسیار کم و مقدار رطوبت هوا سخت ناچیز است.

شهر بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی در میان دره گسترده‌ای در 32 درجه و 53 دقیقه پهنای شمالی و 59 درجه و 13 دقیقه در ازای خاوری نسبت به نیمروز (نصف النهار) گرینویچ بر فراز و نشیب و ارتفاع بیرجند از سطح دریا یک هزار و 480 متر، فاصله زمینی آن تا مشهد 486 کیلومتر و تا زاهدان 458 کیلومتر و فاصله آن تا تهران یک هزار و 246کیلومتر است.

این شهر از شمال به شهرستان قاین از جنوب به شهرستان نهبندان و کرمان از شرق به افغانستان و از غرب به شهرستان‌های فردوس و طبس محدود می‌شود.

بر اساس مصوبه سال 1358 بخش قاین و در سال 1368 بخش نهبندان و در سال 1381 بخش سربیشه هر یک به صورت یک شهرستان از شهرستان بیرجند منفک شده‌اند.

 تاریخچه بیرجند در دوره باستانی و میانه

از اسناد بازمانده دوران باستان تاریخ ایران چنین برداشت می‌آید که قهستان در دوره باستان خاستگاه و زیستگاه یکی از اقوام نژاد ایرانی (پارسی) به نام ساگارت بوده و بخشی از ساتراپی چهاردهم هخامنشی به شمار آمده است.

این نظر در دو سند، یکی کتیبه‌های هخامنشی و دیگر در نوشته‌های مورخان یونانی مانند هرودت ذکر شده است.
دردوره اشکانی که پارت‌ها به همت اشک نامی در خراسان بزرگ آن روزگار به فرمانروایی رسیدند و از ربع نخست سده سوم قبل از میلاد تا نیمه سده سوم میلادی بر مسند قدرت بودند طبق نوشته‌ها و قراین تاریخی و نیز کتیبه بسیار معروف و مهم کال جنگال بیرجند و قهستان یکی از ایالات شاهنشاهی اشکانی بوده است.

همچنین خوسف ساتراپ نشین این منطقه در جنوب خراسان بوده است.

در عهد ساسانیان نیز قهستان از ایالات آباد و معتبر شاهنشاهی آنان بوده است و حدود 150 سال محل حکمرانی و حضور هپتالیان بوده است.

تاریخچه بیرجند در دوره نوین و عهد اسلامی

تاریخ‌نویسان فتح خراسان را در سال 22 هجری قمری در زمان عمر و فتح قهستان را در سال 29 هجری قمری در عهد خلافت عثمان دانسته‌اند.

نام قهستان و شهرهای آن از زمانی که نهضت اسماعیلیه پا گرفت و گسترش یافت و اسماعیلیان در این ناحیه به تبلیغ و فعالیت پرداختند بر سر زبان‌ها افتاد و در نوشته‌ها راه یافت.

در دوره مبارزات اسماعیلیان یعنی سده‌های ششم و هفتم به ویژه از هنگامی که حسن صباح قهستان را با توجه به موقعیت کوهستانی و شرایط جغرافیایی آن برای فعالیت اسماعیلیان مناسب دید و حسن قاینی را مأمور تبلیغ آن آیین در این منطقه کرد قهستان اهمیت فوق‌العاده‌ای پیدا کرد چنانکه پس از الموت مهم‌ترین پایگاه و پناهگاه اسماعیلیان کوهستان‌های این سرزمین بود و بسیاری از مردم قهستان به این مذهب گرویدند و حتی در برخی از شهرها حکومت‌های محلی هم تشکیل دادند.

از این زمان تا عهد صفویان بیرجند با آنکه از خمول و گمنامی درآمده بود اما هنوز قصبه‌ای بیش نبود ولی از دوره صفویه اندک اندک رو به شهر شدن گذاشت و مرکزیتی پیدا کرد و خانواده امیری بیرجند، علم و خزیمه که در این دوره به امارت رسیدند در آنجا مستقر شدند اما تا دوره قاجاریه مرکز قاینات شهر قاین بود و بیرجند هنوز عنوان قصبه‌ای داشت.

در این دوره بیرجند که امیرنشین شده بود رسماً حاکم‌نشین ولایت قاینات شد و اندک اندک از حالت ده و قصبه درآمد و کم کم گسترش یافت و تشکیلات حکومتی و سازمان‌های اداری و تأسیسات گوناگون در آن ایجاد شد و مردم بسیاری از روستاهای دور و نزدیک به آنجا مهاجرت کردند و جمعیت آن فزونی یافت و شهری قابل توجه شد.
در نخستین تقسیمات رسمی کشوری در سال 1316 و تشکیل استان‌ها و شهرستان‌ها ولایت قاینات شهرستان بیرجند نام گرفت و یکی از هفت شهرستان استان نهم یعنی استان خراسان شد و شهر بیرجند به عنوان مرکز این شهرستان انتخاب شد.

وجه تسمیه بیرجند

این شهر را از قدیم به دو نام خوانده‌اند: 1- قهستان 2- بیرجند

قهستان نام سرزمینی بوده که در جنوب خراسان واقع است و آن منطقه کوهستانی گسترده‌ای است که از شمال به تربت حیدریه، از شمال شرق به هرات و افغانستان از شرق به دشت ناامید، از جنوب شرقی به سیستان و بلوچستان، از جنوب و جنوب غربی به کویر لوت، از غرب به طبس و کویر مرکزی و از شمال غربی به دشت کویر محدود می‌شده و به سبب کوهستانی بودن آن به این نام قهستان (کهستان همان کوهستان) خوانده شده است.

قهستان قدیم شامل ولایات خواف، گناباد، بجستان، کاشمر، فردوس، طبس، قاین، طبس مسینا، بیرجند و نهبندان بوده است.

نام اصلی بیرجند از دیرباز بیرجند بوده که به صورت‌های برجند، برجن، برکند، بیرکند نیز در نوشته‌ها و فرهنگ‌نامه‌ها آمده است.

کلمه بیرجند از دو جز بیر و جند تشکیل شده است و بیشتر صاحبنظران جند را معرب واژه کند به معنی شهر می‌دانند ولی در مورد پیشین آن یعنی بیر اختلاف نظر وجود دارد و آنرا به معانی نصف، بلند، چاه و طوفان معنی کرده‌اند.

فرهنگ و معرفت

از لحاظ فرهنگ و علم و معرفت این دیار یکی از درخشان‌ترین نقاط ایران است.

در نوشته‏‌هاى دوره صفویه گفته شده که قهستان ولایتى است با مردمى فهیم و صاحب فراست که از آنجا شاعران و نویسندگان و عالمان زیادی برخاسته‏‌اند.

بیرجند دارالملک قهستان بوده و خانه‌‌هاى آن بر روی تپه‏ ماهور بنا شده است.

در عهد ساسانیان این منطقه ولایتى آباد و داراى روستاهاى حاصلخیز بوده است که مردمانى با استعداد و سلحشور داشته و همیشه مایه دلگرمى حکومت و منشأ قدرت در این منطقه بوده‌‏اند که به پشتیبانى آنان پیروزی‏هایى به دست می‏آورده‌‏اند.

شهرستان بیرجند علی‏رغم محدودیت‌هاى زیست محیطی و شرایط ویژه اقلیمى خاص از توان و غناى فرهنگی بالایى برخوردار است.

وجود علما، فقها و دانشمندان برجسته‏اى که هر یک در طول تاریخ سبب ایجاد و تقویت پیکره تنومند فرهنگی منطقه شده‌اند آوازه این شهرستان را از مرز منطقه و کشور فراتر برده و نام بسیاری از آنان در زمره شخصیت‌هاى علمى ایران و جهان ثبت شده است.

نمونه این شهرت نخستین مدرسه به سبک جدید است که در سال 1284 هجری شمسی همزمان با تأسیس دارالفنون تهران و رشدیه تبریز در بیرجند تأسیس شد و به دنبال آن دبیرستان شوکتیه و مدارس دشت بیاض نهبندان، سربیشه، خوسف و دبستان دخترانه شوکتى افتتاح شد.

مهم‌ترین عاملی که به بیرجند وجهه‏‌اى قابل احترام مى‏‌بخشد، قدمت فرهنگی آن است.

مراکز علمى و فرهنگی جدید از مدارس علمیه نشأت گرفته‌‏اند و در این میان اهمیت مدرسه معصومیه که سابقه بیش از هزار سال دارد و محل تحصیل اغلب مشاهیر بیرجند بوده قابل ذکر است.

هم ‏اکنون در شهرستان بیرجند بیش از 25 هزار دانشجو و طلبه تحلیل می‌کنند.

پستی‌ها و بلندی‌ها

ارتفاعات شامل رشته کوه باقران در جنوب، رشته کوه ‌مومن‌آباد در شرق و کوه شکرآب در شمال بیرجند واقع است.
دشت‌ها و زمین‌های هموار بیرجند در قسمت مرکزی و شمال شرق تا شهرستان و عمدتاً در فاصله سلسله کوه‌های باقران و مومن‌آباد که به صورت دو رشته موازی از شمال غربی به جنوب شرقی شهرستان امتداد یافته‌اند، قرار دارد.

این دشت‌ها از نظر کشاورزی، گله‌داری و احداث راه‌های ارتباطی از اهمیت خاصی برخوردار هستند.
از مهم‌ترین دشت‌ها، دشت بیرجند است که در فاصله دو کوه باقران و مومن‌آباد قرار دارد.

جاذبه‌های گردشگری و تاریخی

ارگ کلاه فرنگی؛ این بنا در سه بخش قابل مطالعه و پژوهش است:

1- بخش همکف آن

2- فرم بنا

3- قسمت حوضخانه بنا

بنای مزبور به طور کل از نظر سبک و شیوه معماری با سایر بناهای شهری اختلاف اساسی دارد چرا که بنا به دلیل داشتن گنبدی زیگوارتی و چند اشک و طاقنماهای متعدد و بعضا مقرنس کاری شده وجه ممیزه خویش را کاملاً حفظ کرده است.

بخش همکف آن تشکیل شده است از یک پلان مربع شکل که اتاق‌های متعددی آن را احاطه کرده است و در همین طبقه چهار هشتی و به تناسب قرینه بودن به چشم می‌خورد.

اصلی‌ترین بخش ساختمان یعنی حوضخانه نیز در این قسمت قرار دارد.

درب اطاق‌های طبقه همکف به فضای دور محوطه اصلی حوضخانه باز می‌شود و می‌توان به وسیله آنها حوضخانه را دور زد.

بند دره؛ این بنا در دوره قاجار در زمان حکمرانی امیر حشمت‌الملک علم ساخته شده است.

بند یا سد تاریخی دره بنایی است عظیم از سنگ، آجر و ملات ساروج که بر مسیر سیلابی در رشته کوه باقران احداث شده است.

این بنا با 31 متر طول تاج، سه تا پنج متر عرض تاج و حدود 13 متر ارتفاع مهم‌ترین بند تاریخی در بیرجند محسوب است.

بند عمر شاه؛ بند تاریخی عمر شاه در فاصله دو کیلومتری جنوب غرب بیرجند و در داخل رشته کوه باقران بنا شده است.

این سد از سازه‌های آبی متعلق به دوره قاجار است که در زمان حکمرانی حشمت‌الملک علم بنا شده است.

حسینیه نواب؛ یکی از تکایای معروف شهرستان بیرجند حسینیه نواب است که در دوران سلطنت شاه عباس صفوی با فرمان امیرزاده خاتون ملقب به نواب یا بی‌بی نواب که نامبرده یکی از همسران امیراسماعیل خان و از زنان معتقد خاندان خزیمه بوده احداث شده است.

همچنین کتیبه‌ای که در قسمت پیش طاق ورودی حسینیه واقع است تاریخ یک هزار و یک هجری قمری بر آن حک شده و عمل حاجی یار آگاه را نشان می‌دهد که احتمالاً گچبری‌های پیش طاق توسط وی انجام گرفته است.

این تکیه با عظمت دارای موقوفات متعدد از قبیل زمین‌، آب، اشجار در داخل شهر و روستای اطراف قاینات بوده است که تا اواخر سال‌های 1357 نگهداری می‌شده و لیکن پس از احداث خوانی حکومتی مورد بی‌توجهی قرار گرفت.

باغ شوکت‌آباد؛ در شرق شهر بیرجند و جنوب روستای شوکت‌آباد مجموعه عظیمی شامل باغ، عمارت، اصطبل، ورودی و محل زندگی خدمه قرار گرفته است.

این مجموعه که حدود هشت هکتار وسعت دارد در دوران حکومت امیر شوکت‌الملک علم ساخته شده و از اماکن مسکونی به شمار می‌رود.

بنا شامل دو ورودی است که یکی از جبهه شمالی باغ و دیگری در جبهه شرقی آن قرار دارد.

ورودی جنوبی که به خیابان اصلی باغ منتهی می‌شود در دو طرف خود دارای دو اطاق که محل حضور نگهبانان بوده، است.

عمارت اصلی در سمت جنوب باغ قرار دارد که از سمت غرب به شرق گسترش یافته و دارای بخش‌هایی از جمله ایوان با طاق کلیل و تزئینات آینه‌کاری، حوضخانه با پوشش گنبدی عرقچین و کلاه فرنگی با تزئینات رسمی‌بندی و طاق‌نماهای تزئینی، حمام، اطاق‌های متعددی در دو طرف حوضخانه که هر کدام به وسیله درگاهی به صورت طولی به دیگری راه دارد.

آرامگاه ابن حسام خوسفی؛ بنای تاریخی آرامگاه ابن حسام خوسفی شاعر برجسته قرن نهم هـجری قمری بر فراز صخره‌ای سنگی در حاشیه شمالی شهر خوسف و در کنار مزارع آن واقع شده است.

این بنای کوچک شامل اطاقکی است با فرم هشت ضلعی که نقشه فضای داخلی آن به صورت چلیپایی است.

پوشش مقبره به صورت گنبدی که در مرکز آن یک کلاه فرنگی تعبیه شده است.

در این قسمت نورگیرهایی تعبیه شده تا هم نور فضای داخلی آرامگاه را تأمین کند و هم سبب تهویه فضای داخل آرامگاه شود.

این بنا ابتدا در دوره صفویه بنا شده و بعد‌ها به ویژه در دوره قاجار تغییراتی در آن داده شده است.

کاروانسراها

کاروانسراها از جمله بناهای تاریخی با ارزش ایران بوده و منابع تاریخی حکایت از آن دارند که بنیانگذار احداث کاروانسراها هخامنشیان بودند و در دوران اسلامی ایجاد اینگونه با ویژگی‌های گوناگون در شهر و روستا و در کنار جاده‌های حاشیه کویر و معابر کوهستانی با نام‌های مختلف چون رباط کاروانسرا رو به توسعه نهاد.

در سده‌‌های پیش بازرگانی در بیرجند رونق بسیار داشت که سبب آن این بود که تنها راه ارتباطی ایران با هندوستان از طریق خشکی از بیرجند می‌گذشت و زاهدان و میرجاوه این ارتباط را بر قرار می‌کردند و چون بیرجند در سایه راه زاهدان و مشهد قرار داشت کالاهایی که از هند به ایران می‌آمد و یا از ایران به هند و از آنجا به سرزمین‌های دیگر می‌رفت همه به این منطقه سفر کردند.