استخوان بافت زنده اي است كه از دو لايه داخلي و خارجي تشكيل شده است.
لايه داخلي ضخيم بوده و از شبكه هاي محكمي تشكيل شده كه توده استخواني ايجاد مي كند. در بدن انسان استخوان ها به طور مرتب ساخته شده و از بين مي روند. البته سرعت اين روند در تمام عمر فرد يكسان نيست، به طوري كه توده استخواني در سنين 20 تا 30 سالگي به حداكثر ميزان خود مي رسد و سپس به تدريج كاهش مي يابد. حداكثر توده استخواني در افراد مختلف متفاوت است و به عوامل ارثي، تغذيه، فعاليت بدني و شيوه زندگي در طول دوره رشد بستگي دارد.
اگر ميزان تخريب استخوان بيش از ساخته شدن آن باشد، فضاهاي بين شبكه هاي داخلي استخوان بزرگ مي شوند و اصطلاحا پوكي استخوان اتفاق مي افتد. در اين وضعيت، استخوان ضعيف شده و با كوچك ترين ضربه دچار شكستگي مي شود. اين پديده در سنين سالمندي شايع بوده اما با اقدامات ساده اي مي توان آن را به تاخير انداخت يا شدت آن را كاهش داد.
اهميت پوكي استخوان در آن است كه اغلب تا زمان شكستگي استخواني علامتي ندارد. ستون فقرات، استخوان ران، لگن، مچ دست و انتهاي ساعد به ترتيب شايع ترين محل هايي هستند كه در اثر پوكي استخوان دچار شكستگي مي شوند. بسياري از شكستگي هاي ستون فقرات تنها با درد شديد پشت همراه هستند و علامت ديگري ندارند. انحراف ستون مهره ها در اثر جوش خوردن خودبخودي آنها مي تواند از علايم اين بيماري باشد.
چه عواملي ايجاد كننده پوكي استخوان هستند؟
- سن: با بالا رفتن سن، تراكم استخوان در هر دو جنس به تدريج كاهش مي يابد؛ به طوري كه از حدود 40 سالگي نيم تا يك درصد در سال كاهش مي يابد.
- جنس: پوكي استخوان در زنان به دليل كم بودن توده استخوان و پديده يائسگي شايع تر است؛ به طوري كه زنان در هر سني 4 تا 5 برابر مردان دچار شكستگي استخوان مي شوند.
- يائسگي و كاهش هورمون هاي جنسي: هورمون هاي جنسي نقش مهمي در استحكام استخوان ها دارند. بنابراين هر عاملي از جمله يائسگي كه باعث كم شدن اين هورمون ها شود پوكي استخوان را تسريع مي كند.
- سابقه فاميلي: در صورت سابقه شكستگي در بستگان نزديك (پدر، مادر، خواهر و برادر) احتمال ابتلا به شكستگي تا دو برابر افزايش مي يابد.
- نژاد و عوامل ارثي: نژاد آسيايي و افرادي كه پوست و موي روشن دارند، بيشتر در معرض پوكي استخوان هستند.
- جثه بدني: استخوان بندي ظريف و جثه كوچك تر موجب افزايش احتمال پوكي استخوان مي شود.
- بيماري هاي همراه: برخي بيماري ها نظير بيماري هاي مزمن كبد و كليه، ديابت نوع1، افزايش هورمون تيروئيد و پاراتيروئيد، اختلالات هورمون هاي جنسي، اسهال مزمن و اختلالات سوءجذب، بي اشتهايي عصبي، پيوند اعضا و برخي سرطان ها باعث افزايش احتمال ابتلا به پوكي استخوان مي شوند.
- مصرف داروها: مصرف طولاني مدت داروهاي حاوي كورتون، داروهاي ضدصرع و داروهايي كه براي درمان بيماري هاي تيروئيد مصرف مي شوند؛ موجب بروز پوكي استخوان مي شود. اين دسته داروها حتما بايد با تجويز پزشك و در صورت نياز با مكمل هاي دارويي مانند كلسيم و ويتامين "د " مصرف شوند.
- ورزش و فعاليت بدني: ورزش سبب افزايش رشد استخواني بويژه در كودكي و دوران بلوغ مي شود. ورزش مناسب و متناسب با سن به طور مستمر موجب افزايش تراكم استخواني مي شود.
- رژيم غذايي: كلسيم باعث قوي شدن استخوان ها مي شود. ويتامين "د " نيز مانند كليدي است كه باعث ورود كلسيم به استخوان ها و استحكام آنها مي شود. مصرف اين دو ماده در رژيم غذايي به پيشگيري از پوكي استخوان كمك مي كند.
- مصرف دخانيات
مصرف دخانيات شامل سيگار، قليان، پيپ و چپق موجب اختلال در جذب كلسيم و ساخت استخوان، يائسگي زودرس، كاهش وزن و تخريب هورمون هاي جنسي مي شود كه به تسريع پوكي استخوان مي انجامد.
5 درصد زمين خوردگي ها منجر به شكستگي مي شوند
مسلما استخوان هايي كه استحكام كافي براي حفظ تعادل بدن را نداشته باشند، به راحتي متعاقب نيروهاي جزيي مانند زمين خوردن يا سقوط از پله دچار شكستگي مي شوند. به همين دليل شايع ترين علت شكستگي هاي ناشي از پوكي استخوان سقوط و زمين خوردن است. عواملي مانند موانع محيطي، نور كم، اختلال بينايي، فراموشي و استفاده از داروهاي خواب آور در افزايش احتمال سقوط و شكستگي نقش دارند.
پوكي استخوان علامتي ندارد اما با مشاهده علائم زير به پزشك مراجعه كنيد:
- كاهش قد به ميزان حدود 3 سانتي متر نسبت به دوران جواني.
- قوز درستون فقرات كه به تازگي ايجاد شده باشد.
- شكستگي در اثر ضربه خفيف يا زمين خوردن جزيي
چه بايد كرد؟
به خاطر داشته باشيد كه پوكي استخوان به راحتي قابل تشخيص و درمان است. تشخيص پوكي استخوان توسط پزشك و با اندازه گيري تراكم استخوان انجام مي شود. اندازه گيري تراكم استخوان يك روش بدون درد است كه با استفاده از دستگاه مخصوصي انجام شده و حدود 15 دقيقه طول مي كشد.
در صورت تشخيص پوكي استخوان با بكارگيري توصيه هاي دارويي و غيردارويي مي توان از پيشرفت پوكي استخوان و شكستگي استخوان كه مهم ترين عارضه آن است پيشگيري كرد. رعايت رژيم غذايي، ترك مصرف دخانيات و فعاليت بدني مناسب از پيشرفت پوكي استخوان جلوگيري مي كند. داروهاي موثر در افزايش توده استخوان بايد با تجويز پزشك مصرف شوند. در صورت نياز به اين داروها آنها را مطابق دستور دارويي و به طور مستمر استفاده كنيد.
در صورت بروز پوكي استخوان براي پيشگيري از شكستي بايد با پيش بيني دستگيره و نرده در محل پله، آشپزخانه و حمام؛ كنترل مستمر موانع عبور و مرور و استفاده از صندلي يا چهارپايه در حمام و آشپزخانه از زمين خوردن جلوگيري كنيد. همچنين اگر از داروهاي آرام بخش استفاده مي كنيد حتماً محل رفت و آمد خود را در شب كنترل كنيد تا مانعي سر راه شما نباشد.
چگونه از بروز پوكي استخوان پيشگيري كنيم؟
- براي پيشگيري از پوكي استخوان قرار گرفتن در معرض نور مستقيم آفتاب به دريافت ويتامين "د " كمك مي كند.
- از منابع كلسيم و ويتامين "د " به اندازه كافي در رژيم غذايي خود استفاده كنيد.
- از مصرف دخانيات به هر شكل (سيگار و قليان) خودداري كنيد.
- ورزش مستمر و متناسب را در برنامه زندگي خود بگنجانيد.
- غلات، لبنيات، حبوبات، سبزي، ماهي و ميوه را در رژيم غذايي خود گنجانيد. مصرف روزانه سه ليوان شير يا ماست كم چرب (يا دو قطعه پنير بجاي هر ليوان شير) مي تواند كلسيم مورد نياز روزانه بدن را تامين كرده به سلامت استخوان ها كمك مي كند.
- از مصرف نوشابه يا قهوه خودداري كرده و دوغ كم نمك را جايگزين آن كنيد. روزانه 6 تا 8 ليوان آن بنوشيد.
- ماهي ها، جگر و تخم مرغ منابع غذايي حاوي ويتامين "د " هستند؛ از آنها در برنامه هفتگي غذايي خود استفاده كنيد.
- اگر قادر به انجام انواع ورزش ها نيستيد حداقل سه بار در هفته به مدت 20 تا 30 دقيقه پياده روي كنيد.
پياده روي بهترين جايگزين براي انواع ورزش ها براي جلوگيري از پوكي استخوان است.

منبع : روزنامه كيهان