در جهاني كه با كمبود منابع غذايي مواجه است و مردمان بسياري از گرسنگي رنج مي‌برند، ديگر كشاورزي به روش سنتي و فقط به‌عنوان شغلي براي امرارمعاش تنها يك خانواده كارايي‌اش را از دست داده است. ماجراي "تامين غذا " نگاه تازه‌اي به كشاورزي مي‌طلبد. پرورش گياهان زراعي و باغي امروزه يك فعاليت مهم و گسترده توليدي است. در اين كار، ضرورت افزايش محصول اهميت پيدا مي‌كند. كشاورزي مدرن بايد بتواند محصولات خود را از خطر نابودي حفظ كند تا غذاي ميليون‌ها گرسنه را درسراسر جهان تأمين كند. اما براي حفظ محصولات كشاورزي از گزند آفات در مزارع و انبارها، مقادير زيادي آفت‌كش مصرف مي‌شود كه اين سموم علاوه بر آلودگي‌هاي زيست‌محيطي از جمله آلودگي منابع آب و خاك، سلامت مصرف‌كنندگان را به‌دليل اثرات باقيمانده درمواد غذايي با منشا گياهي، تهديد مي‌كند. با دانستنيها همراه باشيد تا با اين اثرات زيانبار بيشتر آشنا شويم.
سموم شيميايي (آفت‌كش‌ها، قارچ‌كش‌ها و علف‌كش‌ها) موادي هستند كه براي پيشگيري، نابودي يا دفع آفات (مثل حشرات و نرم‌تنان زيان‌آور)، بيماري‌هاي گياهي و علف‌هاي هرز مصرف مي‌شوند. مواد موثر سموم متنوع بوده و آنها را بر اساس نوع مواد موثره طبقه‌بندي مي‌كنند كه به عنوان مثال مي‌توان به سموم آلي كلردار(ارگانوكلره)، فسفردار (ارگانو فسفره) و يا كاربامات‌ها اشاره كرد. اين‌گونه سموم، در آزمايشگاه توليد مي‌شوند و به دليل پايداري درمحيط، به شدت محيط‌زيست را آلوده مي‌كنند. به اين نوع سموم، سنتتيك مي‌گويند. اما گروه‌هاي ديگري از سموم كه طبيعي هستند، سميت كمتري در مقايسه با گروه قبلي دارند. اين گروه از موادي تشكيل شده كه منشأ گياهي دارند. همچنين گروه ديگري از سموم كه به نام حشره‌كش‌هاي ميكروبي خوانده مي‌شوند و به صورت تجاري براي مبارزه با لارو و نوزاد آفات به فروش مي‌رسد خطرات سموم سنتتيك را در پي ندارند. استفاده از اين‌گونه مواد، بهترين راه جلوگيري از آلودگي محيط‌زيست است.
راه‌هاي ورود آفت‌كش‌ها به محيط‌زيست
محيط‌زيست از اجزاي زنده و غيرزنده تشكيل شده است. اجزاي زنده همان موجودات زنده (ارگانيسم‌ها) هستند كه با هم و با بخش غيرزنده در تقابل‌اند و اجزاي غيرزنده شامل آب، هوا، غذا و مكان زيست و تقابل ارگانيسم‌ها با خود و محيط‌شان است. آلودگي شيميايي محيط‌زيست معمولا از طريق آب، هوا و خاك صورت مي‌گيرد. آفت‌كش‌ها يا از طريق تبخير و يا مستقيما از طريق هوا وارد اتمسفر مي‌شوند. آب‌هاي سطحي، پساب‌هاي صنعتي و شهري و كاربرد مستقيم آفت‌كش‌ها براي كنترل آفات آبزي، از راه‌هاي ورود سموم به منابع آبي است. خاك نيز از طريق گياهان تيمار شده با سموم، باران، دفن غير اصولي ظروف خالي سم و همين‌طور استفاده مستقيم آنها روي خاك براي كنترل آفات خاكزي، آلوده مي‌شود.
اما درباره اثرات باقيمانده سموم در غذا، موضوع جالب‌تر مي‌شود. امنيت غذايي يكي از مسائل مهم انسان امروز است. به موازات اين مساله، موضوع سلامت غذا هم مورد توجه مصرف‌كنندگان محصولات كشاورزي قرار گرفته است. با توجه به جمعيت روبه‌رشد جهان و كمبود منابع غذايي و نياز به تأمين غذا براي ساكنان گرسنه زمين، حفاظت از توليدات كشاورزي دربرابر نابودي در اثر خسارات خشكسالي و همين‌طور آفات و بيماري‌ها بيش از پيش ضروري به‌نظر مي‌رسد. اما اين افزايش توليد براي ما هزينه‌هاي بسياري سواي هزينه‌هاي اقتصادي داشته‌است. زارعين در همه جاي دنيا براي مبارزه با عوامل زنده كاهش توليد (آفات و بيماري‌ها)، ناچارند به انواع مواد شيميايي آفت‌زدا روي آورند. اين سموم نه تنها روي سطح محصولات مي‌ماند، بلكه به داخل بافت ميوه‌ها، سبزي‌ها و حتي دانه‌هاي غلات نفوذكرده و در آن باقي مي‌مانند. هر چند شستن ميوه يا گرفتن پوست آنها مي‌تواند در كاهش آلودگي‌هاي سطحي موثر باشد اما زدودن آفت‌كش‌هايي كه به بافت ميوه نفوذ كرده‌اند تقريبا غيرممكن است.
انباشت زيستي
ورود سم از طريق گياه به بدن حيوانات اهلي كه گوشت و شير آنها مورد استفاده انسان قرار مي‌گيرد نيز از راه‌هاي آلوده‌شدن به سموم است؛ مثلا تجمع سموم بسيار نامحلول در آب مانند سم كلران كه در ارگانيسم‌ها باقي مي‌ماند و با گذشت زمان مقدار آن افزايش مي‌يابد. اگر جانوري كه اين سموم در بدنش موجود است توسط جانور بزرگ‌تري كه توانايي حفظ اين سم را دارد خورده شود، مقدار سم در بدن اين موجود زنده از مقدار آن در آب محل زندگي، بيشتر خواهد شد. اين حد، براي ماهي‌ها ممكن است صدها تا هزاران برابر بيشتر از مقدار موجود در آب براي همان سم باشد. اين تجمع به نام انباشت زيستي ناميده مي‌شود. انسان‌ها در انتهاي زنجيره غذايي در طبيعت هستند و به‌سبب خوردن غذاهايي با منشا حيواني و گياهي كه حاوي سموم و مواد آلي شيميايي هستند، اين مواد در بدنشان تجمع پيدا كرده و بنابراين در معرض مقادير بالاي سم خواهند بود.
دوام آفت‌كش‌ها
امروزه آفت‌كش‌ها با حجم وسيعي در مراحل توليد مواد غذايي با منشأ گياهي به‌كار مي‌روند. كلمه آفت‌كش در اين نوشتار، يك اصطلاح عمومي است و شامل حشره‌كش‌ها، قارچ‌كش‌ها، علف‌كش‌ها و... مي‌شود. محصولات تيمار شده با اين مواد مقاديري پس‌مانده دارند. اين مواد شيميايي، حتي در محصولات فراوري شده مانند آب‌سيب يا رب گوجه‌فرنگي نيز كشف شده‌اند. اكثر آفت‌كش‌ها ثبات زيادي دارند و با داشتن تركيبات شيميايي پيچيده، به آساني در طبيعت تجزيه نمي‌شوند. بنابراين ضمن تاثير روي آفات گياهي، آلودگي محيط‌زيست و توليدات كشاورزي را نيز در پي دارند. تركيبات سمي با دوامي مثل د.د.ت يا ليندين، در خاك، آب، هوا، چربي انسان‌ها و حيوانات قابل مشاهده هستند. همچنين باقيمانده سموم در ميوه‌ها، سبزي‌ها، گوشت، شير، آب آلوده و... در مدت طولاني موجب مسموميت مزمن انسان و حيوانات مي‌شوند. اين مسموميت در اثر مصرف مقادير جزئي، اما متوالي پس مانده‌هاي آفت‌كش‌ها در مواد غذايي است. اكثر مواد شيميايي آفت‌زدا سرطان‌زا بوده و وجود انواع سرطان‌ها در جوامع امروز زنگ خطر را براي كاهش پس‌مانده‌هاي سموم در مواد غذايي به صدا در آورده است. شايد تعجب كنيد اگر بشنويد در اروپا ميوه‌هاي سمپاشي نشده حتي باوجود داشتن آثار آفت‌زدگي، گران‌تر هستند.
اقدام آگاهانه
خوشبختانه امروزه با افزايش آگاهي‌هاي عمومي، اكثر مردم از زيان‌هاي ناشي از مصرف سموم آگاه هستند. ولي در عمل، گاهي چنان وقت براي نجات يك گياه يا يك محصول تنگ مي‌شود كه حتي انسان آگاه به مضرات آفت‌كش‌ها، ناچار مي‌شود از اين سموم استفاده كند. در اين گونه مواقع بايد با رعايت نكاتي از خطرات زيست محيطي سموم تا حد ممكن كاست.
منبع : گروه مجلات همشهري