اصول اوليه طب در ايران باستان
ايرانيان معتقد بودند كه تمام هستي از چهار ركن خاك ، آب ، هوا و آتش شكل گرفته است و معتقد بودند كه انسان نمونه كوچكي از اين هستي بزرگ است. توجه به مساله مزاج در درمان بيماري ها، نكته برجسته و شاخصي است كه در طب ايران باستان به چشم مي خورد. آنها معتقد بودند كه گرمي ، سردي ، تري و خشكي ، چهار قوه مهم هستند كه اعتدال و سلامت بدن، وابسته به اعتدال آنهاست. همچنين معتقد بودند كه بدن از دو قوه جسماني و روحاني تركيب شده و همواره توصيه مي كردند كه مردم بايد در تقويت هر دو قوه بكوشند، زيرا سلامتي يا عدم تعادل هر يك در ديگري موثر است.
بنابراين مايه بسي افتخار است كه ايرانيان باستان كه نياكان ما باشند، در آن زمان چنين نظريات صائب و دقيقي داشتند. اهميت ديگري كه اين مطلب دارد اين است كه نشان مي دهد طب ايران، پايه طب يوناني است و اين مطلبي است كه آقاي سيريل الگود (نويسنده كتاب تاريخ طب در ايران) با همه تعارض خود نمي تواند به آن اقرار نكند: " ايرانيان، اصول آن چيزي را كه طب يوناني ناميده شده به يونانيان تعليم داده اند. در سال 700 پيش از ميلاد ، هيچ گونه اثري از علم و فرهنگ در يونانيان مشهود نبود. با اين حال، 200 سال پس از آن، يونانيان چنان در علوم و فنون پيشرفت كرده بودند كه بقراط توانست رساله هايي در دانش پزشكي به رشته تحرير در آورد و عنوان پدر طب را براي خود كسب كند. خيلي بعيد به نظر مي رسد كه يونانيان در طي اين دو قرن، روشي را كه اكنون به نام روش بقراط معروف است خود به خود پديد آورده باشند.
به علاوه در آثار و كلمات بقراط، نشانه هاي تازگي كاملا آشكار است و هيچ گونه اثر تحول تدريجي در آنها ديده نمي شود. حتي خود يوناني ها هم فرضيه طبايع چهارگانه خود را يك فرضيه بيگانه مي شناختند و به رسم آن زمان، آن را ايراني مي ناميدند. "

تغذيه در ايران باستان
ايرانيان در زمينه خوراك و تغذيه هم آداب مخصوصي داشتند. گوشت گاو، گوسفند، شتر، آهو، اسب و گوشت حيوانات شكاري را مصرف مي كردند، ولي از خوردن گوشت خزندگان، دوزيستان و حيوانات گوشتخوار خودداري مي كردند. در ونديداد (يكي از نسك هاي پنج گانه اوستاي امروزي) از بازرسي مواد غذايي ياد شده و توصيه شده كه گوشت و غذاها را كاملا پخته و قبل از خوردن بو كنند كه فاسد نباشد. غذاي روزانه جوانان بعد از ورزش، نان، شيريني، بولاق اوتي و نمك بوده است. نوشيدني آن ها عموما آب بوده است. زرتشت از خوردن مشروبات الكلي نهي مي كرد و شراب تنها در جراحي ها مصرف بيهوشي داشته است. آداب غذا خوردن به شكل صحيحي اجرا مي شد. افراد ظرف مخصوص براي نوشيدن آب داشتند. موقع غذا خوردن از صحبت كردن خودداري مي كردند، زيرا معتقد بودند كه آب و ترشحي كه از دهان خارج مي شود، سبب آلودگي غذاي ديگران مي شود. در روز دو وعده غذا مي خوردند.

تعريف مزاج از ديدگاه طب سنتي
بر آيند اثر مجموعه عناصر و اركان مادي نظام هستي در يك شيء، گياه، غذا، حيوان و انسان را مزاج آن مي ناميم .
برخي از حكما نقش رفتارها را در پيدايش مزاج دخيل مي دانند و برخي ديگر نيز نقش پندارها را تحت عنوان عوامل نفساني (غم و شادي كه موجب بروز سودا و صفرا) در بروز مزاج مطرح مي سازند. اما به طور مشخص يك عنوان برجسته براي عوامل و عناصر معنوي (غذاي حرام و حلال و يا نيت پليد و خير در بروز مزاج) در شكل گيري مزاج قرار نداده اند .

7روش درماني در طب اسلامي

1. تغذيه درماني
تغذيه درماني و نگاه به نوع تغذيه، اساس و اصل تمام مكاتب پزشكي جهان، از جمله مكتب پزشكي جامع اسلامي است. اين بحث در طبّ جامع اسلامي از اهميت فوق العاده اي برخوردار است كه به بحث "اطعمه و اشربه " معروف است.
بحث "اطعمه و اشربه " توجه خاصي به نوع، كيفيت و زمان مصرف غذا دارد.
طبّ جامع اسلامي تغذية سالم و صحيح را ضامن سلامتي انسان مي‌داند1 و به همين جهت اولين شيوه از هفت شيوه درمان جسماني را به اين امر مهم اختصاص داده است.2
در نظر گرفتن حلال و حرام بودن غذاها و نوشيدني‌ها و چگونگي حلال شدن و حرام بودن آنها را فقط در تحقيق قواعد تغذيه اي اسلامي مي‌توان به اين سادگي و جامعي يافت و اين بحث در ساير مكاتب تغذيه اي و درماني يا مفقود است يا به صورت ناقص و طبق اعتقادات خرافي موجود است.3
2. گياه درماني
در طبّ جامع اسلامي در مورد گياه درماني و كيفيت استفاده از گياهان در شفابخشي تمام بيماري‌ها بحث مفصلي شده است.4 آيات و روايات و تحقيقات دانشمندان طبّ جامع اسلامي در اين باره بسيار گسترده و كامل است، طوري كه اگر كسي فقط در اين روش از درمان موفق به كسب تبحر و تجربه شود، مي‌تواند بسياري از بيماري‌ها را درمان كند و در حرفه خود كامل شود.5
3. حجامت درماني
طبّ جامع اسلامي، حجامت را سومين ستون طبّ جسماني قرار داده است و در مورد حجامت كه قدمت 5000 ساله يا بيشتر دارد،6 نظريه‌هاي نويني را ارائه مي‌دهد، از جمله اين كه:
- طبّ جامع اسلامي اصول سرّي اين شيوه از طبّ را توضيح داده است،
- روابط مختلف بين بدن و جهان هستي در طي استفاده از اين شيوه،
- روابط بين مايعات درون اعضاء و اجزاي رئيسة بدن نسبت به ظاهر بدن و محيط اطراف،
- توجه به دفع شرّ موجودات غير ارگانيك (امواج منفي) در طي انجام حجامت كه با قرائت آيات و دعاهاي خاصي انجام مي‌شود.
- شناسايي بي‌سابقة قسمت‌هاي حجامت بر روي بدن انسان
- مشخص نمودن رابطة بين حجامت در قسمت‌هاي مختلف بدن و درمان‌هاي خاص،
- معرفي زمان‌هاي مختلف (مفيد يا مضر) به جهت انتخاب روز و ساعت و ماه و سال و حالت‌هاي مختلف فلكي و نجومي.
4. فصد درماني
فصد درماني (رگ زدن) همانند حجامت درماني است كه با تمام فصد درماني‌هاي قبل از اسلام، هفت خصيصة متفاوت دارد. همچنين بيش از صدها خصيصة متفاوت با گرفتن خون وريدي كه توسط سازمان انتقال خون در طبّ جامع اسلامي معرفي شده است، دارد.
5. سنگ درماني
سنگ‌هاي موجود در طبيعت همانند گياهان و حيوانات داراي خواصّ مهمّ طبي و غيرطبي هستند. دانشمندان امروزه به خوبي متقاعد شده اند كه سنگ بر ماده اثرگذار است.
سنگ هم امواج را دگرگون مي‌كند و هم امواجي را از خود ساطع مي‌كند. در طبّ جامع اسلامي هر سنگي، هم به تنهايي معرفي شده7 و هم در زير مجموعة سنگ‌هاي هم خانوادة خود تعريف شده است. حكماي اسلامي با استفاده از هزاران حديث و روايت دربارة خواصّ سنگ‌ها كه از چهارده معصوم(ع) روايت شده است، راجع به سنگ شناسي و كيفيت استفاده از سنگ‌ها بر اساس شناخت طبيعت8 آنها، تأليفات و تحقيقات گرانقدري دارند. نقش نگين معصومين دراين زمينه قابل اشاره است.
6. عطر درماني
در هيچ مكتب درماني قبل يا بعد از اسلام، و حتي در هيچ مذهبي به اندازة تعاليم مذهب اسلام، در مورد عطرهاي مختلف نظري ارائه نشده است، البته با مراجعه به كتب تدوين شده در مورد عطر درماني در طبّ جامع اسلامي، مي‌توان با روحيات و علائم ظاهري و باطني بيماري‌ها و كيفيت تأثير مواد لطيف بر بدن آشنا شد و متوجه طبيعت مختلف عطرها و رايحه‌هاي گوناگون و اثرات آنها گرديد. عطرها معمولاً به طور بسيار ظريف بر محرك‌هاي دروني بدن تأثير مي‌گذارند و موجب درمان مي‌شوند. طبّ جامع اسلامي علاوه بر شناسايي طبيعت عطرها، اين محرك‌هاي دروني را نيز معرفي مي‌كند.
7. رنگ درماني
در رنگ درماني اسلامي اعتقاد بر اين است كه بسياري از بيماري‌ها را مي‌توان فقط با استفاده از رنگ درمان كرد. البته اين درمان بايد با مراعات تمام قواعد و اصول رنگ درماني اسلامي انجام شود.
شيوة استنشاق رنگ كه با استفاده از فنّ تجسّم خلّاق اعمال مي‌شود، يا به كار بردن مايعات رنگين يا استفاده از لباس‌ها، وسايل و سنگ‌ها با رنگي خاص كه حالت تعادل را ايجاد مي‌كنند، در درمان بيماري‌ها مؤثّر است. البته امروزه تأثيرات انرژيك نامحسوس رنگ بر روي روح و جسم به اثبات رسيده است.9
در رنگ درماني اسلامي اعتقاد بر اين است كه هر يك از رنگ‌ها داراي طيفي خاص است كه با رديفي از طول موج‌ها ارتباط دارد، يعني صدها اختلاف رنگ جزئي و نامحسوس وجود دارد كه حضرت علي(ع) در "نهج البلاغه " به آنها اشاره نموده است و در آيات و روايات در به كارگيري صحيح آنها توصيه شده است.
از آنجا كه ميزان ارتعاش رنگ‌ها يكسان و بسيار شبيه به هم است همة آنها براي چشم انسان قابل رؤيت نيستند. كلمة "نور " كه در برگيرندة انواع رنگ هاست، در آيات و روايات بسيار آمده است و در ابعاد مختلف رنگ درماني با استفاده از منابع ديني و دستورات پايه اي طبّ جامع اسلامي اين درمان صورت مي‌گيرد.
طول موج رنگ بنفش كوتاه ترين طول موج است و از 380 تا 450 نانومتر بُرد دارد. رنگ قرمز داراي بلندترين طول موج و بُرد آن از 630 تا 730 نانومتر است.
رنگ‌ها به شيوه‌هاي مختلفي بر ذهن، روح و جسم انسان تأثير مي‌گذارند كه تمام اين تأثيرات و كيفيت حصول آنها در رنگ درماني طبّ جامع اسلامي بحث شده است.
پي نوشت ها :

1. ابنا بسطام نيسابوريين، طب الائمه، به اهتمام باسم محمود.
2. محسن عقيل، طب الائمه.
3. مامقاني، شيخ عبدالله، مرآت الكمال.
4. ابوعلي سينا، القانون في الطب؛ عقيلي خراساني، مخزن الادويه.
5. محسن عقيلي، الداء و الدواء.
6. پرفسور و اسبانت، آيو ـ ورا، به نقل از: الحجامـة و الطب، نوشتة احمد صباح.
7. ابوريحان بيروني، الجماهر في معرفـة الجواهر، نسخة كتابخانة مجلس.
8. سيّد جميلي، الاحجاز الكريمـة؛ سيد عاطف، الاحجاز الكريمة.
9. ماكس لوشر، روانشناسي رنگ‌ها، ترجمة ويدا آبي‌زاده.

نويسنده:دكتر سيد علي جوادي - محقق طب سنتي و اسلامي - سيد محمد ظاهر محمدي