امروزه هيچ ابزار فرهنگي اي به ميزان تلفن همراه در روند فرهنگي جامعه نقش ندارد. در زندگي هاي به فرديت كشانده شده امروزي، يكي از مهمترين عوامل تحول در حوزه هاي مربوط به فرهنگ و اجتماع رسانه ه هستند. تلفن همراه به عنوان يك رسانه ارتباطي، نسبت به ساير رسانه هاي جمعي، رشد برق آسايي داشته اند و گسترش و اشاعه آن هم عمدتا به همين دهه اخير بر مي گردد. به رغم اين عمر كوتاه، تأثيرات فرهنگي تلفن همراه بر مناسبات فردي و اجتماعي آن قدر برجسته و قابل اعتنا است كه براي جامعه شناسان، روان شناسان و محققان، عرصه هاي پژوهشي تازه اي فراهم آورده است. مقاله حاضر ابتدا به بررسي جنبه هاي مختلف تلفن همراه به عنوان يك رسانه جمعي مي پردازد و سپس ناهنجاري هاي مرتبط با اين مجراهاي مختلف مورد بررسي قرار مي گيرد. اين گونه ناهنجاري ها در استفاده از يك فن آوري نوين، ريشه در نا آگاهي و تضادهاي فرهنگي دارد. بنابر اين هنجار سازي در سطح وسيع نيازمند فرهنگ سازي چه در سطح فردي و چه در سطح جمعي است.

مقدمه

با استفاده روز افزون تلفن همراه و شناور شدن حوزه هاي عمومي و خصوصي روابط، مقوله فرهنگ در جايگاه ويژه اي قرار مي گيرد. تلفن همراه با وجود عمر كوتاهي كه در عرصه رسانه ها دارد، عنوان چهارمين صفحه نمايشگر (پس از سينما، تلويزيون و كامپيوتر) وهفتمين رسانه جمعي (پس از چاپ، ضبط صوت، سينما، راديو، تلويزيون و اينترنت) را به خود اختصاص داده است (بوكارد، 2007).
تلفن همراه نيز همچون ساير رسانه هاي ارتباطي و فن آوري هاي نوين، اول از همه توجه فردي را به خود جلب كرد. تا قبل از همه گير شدن اين رسانه، اينكه چقدر جامعه متأثر از اين فن آوري خواهد شد، محسوس نبود. براي بررسي تأثيرات اين رسانه بر روي جامعه بايد از عناصر تشكيل دهنده جامعه آغاز كرد. عناصر تشكيل دهنده يك جامعه افراد آن جامعه هستند. بنابراين بررسي تأثيرات فردي تلفن همراه، حائز اهميت است.
با توجه به گوناگوني خصيصه هاي فردي و تفاوت هاي ايدئولوژي و رفتاري انسان ها، اين رسانه ارتباطي مي تواند تأثيرات زيادي در زندگي فردي افراد بگذارد. مهم ترين اين تأثيرات در مقولههويتمشخص مي شود. علاوه بر يكپارچگي يك جامعه و يك فرهنگ، افراد جامعه متمايل به متفاوت بودن و برجسته بودن از جمع هستند. يك مجرا براي اين تفاوت و بدنبال آن دسترسي به نوعي هويت، تلفن همراه است. نوع مدل گوشي تلفن همراه، انتخاب زنگها، تصاوير و حتي شماره هاي ذخيره شده در حافظه تلفن همراه همه به نوعي نشان از هويت فرد مي دهد. اين تأثيرات در جوانان و نوجوانان بيشتر مشهود خواهد بود. نوجوانان و جوانان بيشتر از بزرگسالان درگير مسئله هويت هستند. اين متمايز شدن هويت شخصي از طريق استقلال ممكن مي شود و تلفن همراه وسيله شخصي است كه به جوانان براي تحرك و برقراري ارتباط همزمان احساس استقلال مي دهد، زيرا از طريق تلفن همراه كانال ارتباطي فرد، از ساير اعضاي خانواده جدا مي شود و در واقع وقتي والدين براي فرزندانشان چنين حقي قائل مي شوند، به اين معناست كه مي خواهند فرزندانشان در اين زمينه از انعطاف پذيري بيشتري برخوردار باشند.
اهميت تلفن همراه در شكل گيري هويت و استقلال گاهي به حدي است كه تلفن همراه هر فرد سمبلي از شخصيت وي مي شود. نوع گوشي، نوع تصاوير و پيام هاي ذخيره شده و نوع اطلاعات فردي، همه وهمه گوياي ويژگي هاي اخلاقي فرد است. از مقوله هاي ديگري كه از ديدگاه فردي حائز اهميت است مسئله مد و مدسازي است. با گسترش مصرف تلفن همراه از يك سو و آگهي هاي مختلف تجاري در رابطه با آن، مسئله مد نيز مطرح مي شود. بطوري كه ديگر داشتن تلفن همراه به تنهايي ارزش محسوب نمي شود. بلكه نوع گوشي و ميزان امكانات و خدمات آن و يا كمپاني توليد كننده آن مطرح است. وقتي پاي كمپاني هاي توليد كننده به ميان مي آيد، مقوله هاي مد سازي، تبليغاتي و بازاريابي نيز مطرح مي شوند. بنابراين انتخاب يك فرد و اينكه چه مدل گوشي اي انتخاب كند، از محدوده يك انتخاب فردي و يك تأثير فردي، به مقوله گسترده تري مرتبط مي شود و آن مقوله اجتماع است. از طرفي نوع شكل گيري هويت و استقلال فردي نيز حائز اهميت است. اگر شكل گيري اين هويت به طريقي سوء باشد يا به شكل مضري اين هويت شكل يابد، و به دنبال آن حصول استقلال شخصي وسيله اي باشد براي ناهنجاري هاي اخلاقي، آنگاه صدقه اصلي به پيكره جامعه وارد خواهد شد. زيرا جامعه متشكل از افراد است و افرادي كه هويت و استقلال ناهنجاري را در خود پرورش دهند، تهديدي براي پيكره هنجار طلب جامعه خواهند شد.
بنابراين، با در نظر گرفتن اين تأثيرات سوء، تلفن همراه در سطح وسيع هم به عنوان ابزاري مفيد و هم به عنوان ابزاري مخرب و منفي مطرح مي شود.
تأثيرات مثبت تلفن همراه بر همه كاملا مشهود است. اين تأثيرات مثبت مي تواند در راستاي تمام تأثيرات مثبتي باشد كه هر فن آوري نويني در زندگي امروزه داراست. تأثيراتي از قبيل:تسهيل ارتباطات، كاهش موانع زماني و مكاني در ارتباط، گسترش شبكه اطلاع رساني و امكان هميشه در دسترس بودن و تبادل سريع اطلاعات. بطور جزئي از ديگر تأثيرات مثبت تلفن همراه، امكان استفاده از اينترنت در هر زمان و دسترسي به هر گونه اطلاعاتي در هر مكان است. همچنين تلفن همراه بستر مناسبي را براي سيستم هاي اطلاع رساني جمعي فراهم مي كند. شركت هاي معتبر كشور از قبيل مخابرات، اداره برق، صدا و سيما، و ساير رسانه ها براي تبليغات يا فرهنگ سازي تخصصي خود مي توانند با سيستم اطلاع رساني جمعي از طريق پيام هاي كوتاه به تمامي مشتركين ارتباط برقرار كرده و از اين طريق اطلاعات به طرز وسيع و سريعي بين جمعيت كثيري توزيع خواهد شد. تأثيرات مثبت تلفن همراه مي تواند بيشتر در رابطه با فوائد فن آوري آن باشد. به عنوان مقوله اي كه سعي مي كند جدا از فرهنگ عمل كند. زيرا هرگونه فن آوري اي از قبيل تلفن همراه سعي مي كند قائم به ذات خود باشد و در بستري كه از آن پديد آمده يعني بستر فن آوري رشد كند و ماندگار شود. ولي در جريان اين رشد و توزيع ها خواه ناخواه عوامل ديگري نيز دخيل مي شود. تلفن همراه نيز همانند ساير فن آوري ها علاوه بر تأثيرات مثبت تأثيرات منفي اي نيز دارد و اين تأثيرات منفي بستر ديگري را كه فن آوري بطور نامحسوس در آن در حال جريان است مشخص مي كند. و اين بستر نامحسوس بستر فرهنگي جامعه است. هرگونه تأثير منفي استفاده از تلفن همراه خواه ناخواه به مقوله فرهنگ باز مي گردد. به عنوان مثال از مهم ترين تأثيرات منفي تلفن همراه براي جامعه گسترش بعضي اطلاعات ناخواسته از بطن جامعه است. بطور مثال با گسترش سيستم عكس برداري ديجيتالي با تلفن همراه و يا با وجود امكان فيلمبرداري و توزيع همزمان آن از طريق بلوتوث، اين امكان وجود دارد كه هر اطلاعاتي يا هر واقعه اي كه گسترش آن براي افكار عمومي مضر است به راحتي گسترش يابد و امكان كنترل و ريشه كن كردن آن پس از توزيع نيز تقريبا غير ممكن گردد. حتي از طريق رسانه SMS نيز مي شود بعضي اطلاعات محرمانه، اخبار كذب و مطالب منافي عفت عمومي را در سطح جامعه گسترش داد.
شناور شدن حوزه ي عمومي و خصوصي نيز از ديگر مقوله هاي منفي استفاده از اين فن آوري است. از زماني كه تلفن همراه وارد زندگي انسان شده ما شاهد آنيم كه مرز ميان حوزه ي عمومي و خصوصي به ميزان قابل توجه اي شناور شده و هر كس خواسته يا ناخواسته در معرض شنود گفتگوهايي است كه افراد با تلفن همراه انجام مي دهند و در آن به بيان مسائل شخصي، حرفه اي و يا خانوادگي خود مي پردازند كه اين نوع مكالمه آزاد و شريك كردن ديگران در صحبت ها و مكالمات مي تواند منجر به سوءاستفاده هاي بسياري شود.
از بارزترين تأثيرات منفي تلفن همراه، گسترش و توزيع عكسها و فيلم هاي ناخواسته از زندگي خصوصي افراد است. به دليل همه گير بودن اين فناوري و عدم توانايي كنترل (اين رسانه، عكسها و فيلم هاي زيادي به شكل ندانسته از افراد ضبط و در سطح جامعه پخش شده كه منجر به فروپاشي روابط بسياري از افراد شده است. بنابراين تمامي اين خصوصيات منفي بطور مستقيم بر زندگي فردي افراد و بطور غير مستقيم به بدنه جامعه ضربه مي زند. از آنجايي كه هر فردي واحد تشكيل دهنده جامعه بحساب مي آيد، نوع ديدگاه هر فرد در رابطه با فرهنگ، تأثير مستقيمي بر روي جامعه خواهد گذاشت. و از طرفي جامعه نيز ايدئولوژي و فرهنگ ها و هنجارهاي خود را به طرق مختلف به افراد تزريق مي كنند. بنابراين اين نوعي رابطه دو سويه است كه هم مي تواند فردي و هم مي تواند جمعي باشد و هم مي تواند مفيد و هم مي تواند مضر باشد. وقتي فن آوري اي مثل تلفن همراه روانه بازار مي شود، بطن جامعه از آنجايي كه تا به حال با چنين مقوله اي مواجه نشده، راهكاري براي واكسينه كردن جامعه در قبال آن فن آوري ندارد. بنا براين شكل گيري فرهنگ استفاده از يك فن آوري در مراحل اوليه مستلزم وجود فرهنگ شخصي افراد و پيشينه فكري، اجتماعي و خانوادگي هر فرد مي شود. بطوريكه افراد با توجه به فرهنگ فردي خود مي تواند از يك فناوري استفاده سوءيا استفاده مفيد كنند كه البته بعضاً اين فرهنگ هاي شخصي مثبت و پيشرو اهداف جامعه است.
اما در بيشتر موارد بخصوص در كشورهاي جهان سوم فرهنگ هاي فردي در خصوص استفاده از يك فن آوري شكل نگرفته است. بنا براين استفاده سوء از آن گسترش مي يابد. اين فرهنگ هاي فردي، گوناگون و غير قابل كنترل اند. اين گوناگوني و غيرقابل كنترل بودن براي اهداف اجتماعي و گسترش فرهنگ اجتماعي مضر است. زيرا هدف جامعه براي گسترش يك هنجار، يكپارچه كردن ايدئولوژي افراد است. اين يكپارچگي و وحدت به بدنه ي جامعه ثبات و مشروعيت مي بخشد. بنابراين گوناگوني به شكل نا به هنجار در سطح جامعه بايد به طرق مختلف كنترل شود. بهبود وضع جامعه ممكن نيست مگر از طريق بهبود ايدئولوژي فرهنگي فرد فرد افراد جامعه. اين بهبودي از طريق گسترش فرهنگ سازي شكل مي گيرد. فرهنگ سازي در سطح اوليه و فردي اش با افراد و در سطح بالاتر و جمعي اش با جامعه سر و كار دارد و مستلزم صرف انرژي و دقت بسيار است.

جنبه هاي مختلف تلفن همراه به عنوان يك ابزار ارتباطي

هدف فن آوري تلفن همراه به عنوان يك رسانه جمعي، برقراري ارتباط با اشكال مختلف است. اين رسانه به عنوان يك مفهوم ارتباطي در اشكال مختلف به عينيت مي رسد. اين اشكال مختلف شامل جنبه هاي كلامي، نوشتاري و تصويري تلفن همراه مي باشد كه به قرار زير به توضيح هر كدام مي پردازيم.

1-جنبه ي كلامي

ابتدائي ترين و اصلي ترين هدف كاربرد تلفن همراه امكان برقراري كلامي و صوتي از طريق اين رسانه است. ارتباط كلامي از طريق تلفن همراه اين امر را ممكن ساخته است كه با هر كس و در هر كجا و در هر زمان به سهولت ارتباط برقرار كرد. هر چند اين سهولت در ارتباط، موجب بروز مشكلات و نا هنجاري هاي در ساير مسائل اجتماعي شده است. به عنوان مثال، از عواقب مضر اين آساني در ارتباط، كاهش قدرت حافظه ي جمعي جامعه است. بدليل سهولت در ارتباط، افراد براي تماس با هم تنها يك كليد را فشار مي دهند و شماره در حافظه گرفته مي شود. بنابراين افراد ديگر اين زحمت يا اين فعاليت را به مغز خود نمي دهند كه شماره اي را حفظ كنند. بنابراين اگر زماني، از تلفن همراه خود دور باشند، قادر به برقراري تماس نخواهند بود.
از ديگر معضلات مرتبط با جنبه ي كلامي تلفن همراه همانگونه كه قبلاً ذكر شد شناور شدن حوزه ي خصوصي و عمومي است. امروزه در مكان هاي عمومي مختلف از قبيل ايستگاه اتوبوس، فروشگاه ها و حتي دانشگاه ها و مدارس، شاهد افراد بي شماري هستيم كه با تلفن هاي همراه خود در حضور ديگران مشغول صحبت هستند. بنابراين ساير افراد حاضر در اين مكان هاي عمومي ناخواسته به مكالمه آنها گوش مي دهند. بعضي وقتها آنقدر صداي صحبت اين افراد بلند است كه گويي مي خواهند براي جمعي سخنراني كنند. برخي افراد آنقدر در مورد خود جزئيات مي دهند كه مي توانيد بيوگرافي شان را بنويسيد. در گذشته اگر مي خواستيد مكالمه كسي را گوش دهيد بايد تلاش بسياري مي كرديد، و اساساً عمل خوبي محسوب نمي شد. اما اينك ما براحتي كارهاي روزانه، برنامه هايمان براي پايان هفته و خلاصه همه موارد شخصي مان را با ديگران در معابر عمومي شريك مي شويم. به عبارت ديگر بخشي از جهان شخصي مان را خيلي عمومي كرده ايم. اين عمومي كردن بيش از حد در واقع نوعي نابه هنجاري به حساب مي آيد. زيرا موجب بروز اختلالاتي در سطح جامعه مي شود. اصلاح اين نابه هنجاري مستلزم فرهنگ سازي در رابطه با استفاده صحيح از تلفن همراه است. به عنوان مثال از طريق ساير رسانه هاي جمعي از قبيل سينما و تلويزيون مي توان شيوه هاي درست استفاده از تلفن همراه و مكان وزمان مناسب مكالمه با اين رسانه را تلويحاً رواج داد.
از ديگر معايب گسترش مكالمات كلامي تلفن همراه، رواج نوعي بي نزاكتي پنهان در سطح جامعه است. همه ما شاهد صحنه هاي بسياري هستيم كه در آن دو فرد با هم مشغول صحبت هستند و ناگهان تلفن همراه يكي از اين افراد زنگ مي خورد. اين فرد مكالمه قبلي خود را قطع و به يك مكالمه جديد مي پردازد. اين گونه مكالمه هاي گاه به گاه قطع شده، تمركز دقت را نسبت به موضوع مورد بحث كم مي كند و گاه در صورت نخوردن زنگ هم افراد حواسشان متوجه اين امر است كه آيا تلفن شان به صدا در خواهد آمد يا نه. در بيشتر كلاس هاي دانشگاهي هم گاه و بي گاه تلفن همراه دانشجويان و حتي اساتيد به صدا در مي آيد كه اين مخالف مقررات آموزشي و آكادميك است. اما از آنجا كه اين نا به هنجاري به عنوان نوعي هنجار به شكل قراردادي در بين افراد پذيرفته شده است، به ظاهر كمتر كسي توجه خود را متوجه اين بي نزاكتي پنهان مي كند و راه مبارزه با اين ترويج پنهاني چيزي نيست جز ترويج فرهنگ صحيح استفاده از تلفن همراه. تلاشهايي كم و بيش محسوس در اين زمينه شكل گرفته است. اما بيشتر اين تلاشها به شكل اجبار به كار مي رود. به عنوان مثال مدير مدرسه يا استاد دانشگاه آوردن موبايل به كلاس را ممنوع مي كنند. بنابراين هدف هنجار سازي آنها به شكل بي پايداري منجر به نوعي اجبار ظاهري مي شود به طوريكه دانشجويان به ظاهر اين قانون را رعايت مي كنند اما در واقع از آنجايي كه با فرهنگ قائم به ذات استفاده از اين رسانه آشنا نيستند، شيوه غلط خود را به شكل پنهاني ادامه مي دهند. بنا براين، اجبار مي تواند در مراحل اوليه و ابتدايي موثر واقع شود اما براي داشتن جامعه اي به هنجار بايد فرهنگ سازي پيشينه اي را ترويج داد به طوريكه فرد فرد جامعه، نه از روي اجبار، بلكه از روي درك اين فرهنگ، از تلفن همراه خود در زمان و مكان مناسب استفاده كنند.
از ديگر مضرات عادت به مكالمات تلفني از طريق تلفن همراه، بروز نوعي افسردگي در صورت عدم حضور تلفن همراه است زنگ خوردن تلفن همراه براي افراد اين معني ضمني را دارد كه كساني به ياد فرد هستند يا اينكه وي فرد مهمي است. بنابراين وقتي موبايل فرد زنگ نخورد يا از موبايل اش دور باشد، احساس گم كردگي و افسر دگي مي كند. زيرا اين تصور غلط براي فرد تثبيت شده كه به صدا در آمدن تلفن همراه به معني عزيز بودن و مورد محبت قرار گرفته شدن اوست. اين نوع طرز فكر سبب افزايش مكالمات تلفني بين افراد مي شود كه گاه هيچ ضرورتي ندارد و تنها موجب صرف هزينه هاي بسيار و گاه حتي انرژي هاي بسيار ميشود كه مي توانست صرف امور سازنده تري شود. آن روي سكه ي اين تصور كه زنگ خوردن تلفن به معني دوست دانسته شدن است، تصور ديگري هم است. اين زنگ خوردن مداوم و امكان تماس در هر زمان و در هر مكان موجب بروز استرس هميشه در دسترس بودن مي شود. امروزه انتظار عمومي از فرد اينست كه قابل دسترس باشد. اگر نباشد بايد بتواند دليل و برهان بياورد و يا در بدترين حالت توجيهي سر هم كند. بنابراين اين استرس مضمن و پنهاني در طول زمان به بدنه ي جامعه صدمه وارد مي كند.

2- جنبه نوشتاري

جنبه نوشتاري تلفن همراه يا پيام كوتاه، ابزاري نسبتا جديدي براي بر قراري ارتباط است. اين مجراي ارتباطي موجب گسترش كلمه هاي اختصاري و علامتهاي قرار دادي بسيار شده است كه اين خود موجب صرفه جويي در زمان مي شود. بيشتر اين علامتهاي اختصاري نيز در ميان كاربران پيامهاي كوتاه شناخته شده و پذيرفته است. امروزه استفاده از پيام هاي كوتاه در ميان عموم مردم به ويژه جوانان رواج بسيار دارد. بطوريكه پيام كوتاه به عنوان يك صنعت وسيع شناخته مي شود. استفاده از پيام كوتاه در مقايسه با مكالمه تلفني از فوائد بسياري برخوردار است و موجب كاهش هزينه و صرفه جويي در وقت مي شود. اما عدم وجود فرهنگ مناسب در استفاده از اين رسانه موجب بروز ناهنجاري هايي در سطح جامعه و مختوش كردن زبان ملي مي شود. به عنوان مثال از طريق اين رسانه مي توان مطالبي را به سرعت بين همگان ترويج كرد كه مخالف عرف و عفت عمومي جامعه است. اين نوع همه گيري، گاه از كنترل خارج است و اگر فردي نخواهد هم در معرض اين گونه پيامهاي كوتاه قرار مي گيرد. پيام كوتاه همچنين موجب گسترش اخبار پنهاني در رابطه با اوضاع كشور چه كذب و چه صحيح مي شود. و اين مسئله منجر به تشويش اذهان عمومي و يا افزايش بي اعتمادي جمعي به حكومت و نظام سياسي كشور مي شود. بنابراين تمامي اين موارد و موارد مشابه لزوم فرهنگ سازي را در رابطه با پيام كوتاه به تصوير مي كشد
از ديگر مضرات ارتباط نوشتاري از طريق تلفن همراه الزام اختصار نويسي و كوتاه كردن هر چه بيشتر عناصر زباني بواسطه محدوديت مكاني(تعداد كاركتر)و زماني مي باشد. اين امر از بارزترين نمونه هاي آسيب رساني به زبان فارسي محسوب مي شود. بسيار شاهد هستيم كه افراد بخصوص جوانان از رسم الخط لاتين جهت نگارش به زبان فارسي استفاده مي كنند كه اين در درجه اول خنثي كردن قبح استفاده از رسم الخط لاتين در نگارش فارسي را در پي خواهد داشت. پس اگر مجازم و عادت كرده ام كه در ارتباطات خود از حروف لاتين استفاده كنم پس مي توانم در شرايط ديگر هم چنين كنم.
نكته ديگر، استفاده از واژه ها و عبارات غير دستوري و رواج اصلاحات انگليسي در ارتباطات مي باشد. شايد شما هم اصطلاحات غريبي چونبه اس ام اسبه معني پيام كوتاه ارسال كن يا دي سي شدم disconnected)) به معني ارتباطم قطع شد را شنيده باشيد. رواج اين اصطلاحات بهمراه ده ها عبارات مشابه صدمات جدي به فرهنگ زباني جامع ما خواهد زد. از ديگر مشكلات رواج عبارات انگليسي همانند ok ، bye و cu (به اميد ديدار)مي باشد كه در ارتباطات پيام كوتاه به كرات استفاده مي شود.

3-جنبه تصويري

عكاسي و عكس برداري معاني مختلفي براي افراد مختلف دارد. اما نقطه اي مشترك تمامي اين تعابير و معاني، هدف برقراري ارتباط است (نيسلسون، 2003). استفاده از عكس موجب برقراري نوعي ارتباط تصويري بين افراد مي شود كه گاه بسيار گويا تر و موءثر تر از كلام يا نوشتار تلقي مي شود. امروزه افراد در سراسر جهان، بدون به همراه داشتن تلفن هاي همراهشان كه نوعي دوربين عكاسي سيار هم محسوب مي شود، خانه هايشان را ترك نمي كنند. حتي عكاس هاي حرفه اي كه هميشه با دوربين هاي عكاسي شان به سفر مي روند گاهي پيش مي آيد كه به علت همراه داشتن تلفن همراه مجهز به دوربين عكاسي، دوربين شان را با خود نمي برند. اما با وجود تلفن هاي همراه مجهز به دوربين هاي عكاسي، اين امكان براي همه افراد است كه چه بطور حرفه اي و چه بطور غير حرفه اي و در هر زمان و در هر مكان مجهز به دوربين عكاسي بوده و قادر به ثبت وقايع اطراف خود باشند. صنعت عكاسي در گذشته به سهولت حال نبود و دوربين عكاسي هم در دست همه كس و در هر مكاني حاضر نبود. اما رشد سريع كابران تلفن همراه موجب شده است كه هر فردي در جايگاه خود، يك عكاس، يك خبرنگار، يك كاريكاتوريست و يك منتقد اوضاع اجتماعي و فرهنگي محسوب شود. امروزه شاهد شكل گيري وب سايت ها و وب لاگ هاي مختلفي هستيم كه حاوي عكس هاي گويا از وقايع اجتماعي يا معزل هاي اجتماعي فرهنگي است. بيشتر اين عكس ها، از حيطه توانايي و مشروعيت عكاسان حرفه اي و خبرنگاران خارج است. اما افراد عادي مي توانند اين گونه عكس ها را به راحتي از طريق اينترنت گسترش دهند. بنابراين اين امكان وجود دارد كه هر واقعه ي نادري كه در لحظه اي رخ مي دهد توسط كساني ثبت شده باشد. اين امكان از جهات بسياري مثبت است. به عنوان مثال، به هنگام بروز حادثه اي مثل تصادف، زلزله يا انفجار در اثر بمب گذاري ها و... اين امكان كه خبرنگار يا عكاس حرفه اي در مكان حادثه حاضر باشد كم است اما اين احتمال كه افراد حاضر در حادثه تلفن همراه داشته باشند بسيار زياد است و از طريق دوربين هاي ديجيتالي تلفن همراه عكس هاي مفيدي در رابطه با آن حادثه، گرفته مي شود كه تمام اين عكس ها مي تواند در مراحل بعدي مفيد واقع شود. حتي شبكه هاي معتبر اخبار بين المللي نظير BBC و CNN نيز از اين گونه تصاوير در اخبار خود استفاده مي كنند.
اين امكان هميشه در صحنه بودن دوربين هاي ديجيتالي تلفن هاي همراه علاوه بر فوائد ذكر شده، معايب زيادي هم دارند. از مهم ترين معايب اين رسانه در هم شكستن حريم شخصي زندگي افراد است. به دليل حضور هميشگي و غير قابل كنترل تلفن هاي همراه اين امكان وجود دارد كه هر لحظه و هر جايي از افراد مختلف بويژه اشخاص معروف عكس برداري و فيلم برداري شود و از اين طريق حريم خصوصي زندگي اين افراد در معرض خطر قرار گيرد. بنابراين فرهنگ سازي در استفاده از سيستم عكس برداري توسط تلفن هاي همراه از اهميت ويژه اي برخوردار است. زيرا عكس ها و تصاوير به نسبت نوشته ها و حتي كلام، تأثيرگذارتر و مستقيم تر است و همانطور كه تأثيرگذاري آن مستقيم و بيشتر است، معايب و ضررهاي آن نيز بيشتر و مستقيم تر متوجه افراد جامعه و در سطح بالاتر بدنه ي جامعه است. بدليل اين اهميت ويژه، فرهنگ سازي مناسب مي تواند موجب گسترش سيستم اطلاع رساني و ارتباط مثبت در ميان افراد جامعه شود و حس مسئوليت پذيري، ظرافت، تيزبيني و نكته سنجي را در افراد بيشتر كند.

ارتباط دو سويه فرهنگ و تلفن همراه به عنوان يك فن آوري

امروزه هيچ ابزار فرهنگي اي به اندازه تلفن همراه نشانگر قدرت نبوغ و در عين حال مخرب فن آوري نوين نيست. در اغلب جوامع اروپايي و آسيايي و حتي كشورهاي جهان سوم، تلفن همراه عمدتا به عنوان عضو لاينفك محسوب مي شود. فن آوري در مفهوم جامع خود در سطح دانايي ها و نيازهاي فطري انسان نمي گنجد. بنابراين هر فن آوري جديدي كه پا به عرصه ي ظهور مي گذارد نه تنها از نظام باورها و عقايد و فرهنگ افراد يك جامعه فاصله دارد بلكه از خود نظام فن آوري نيز فاصله دارد. زيرا براي مقوله فن آوري نمي توان قوانين مستحكم و همگاني اي كه در خور هر فن آوري اي باشد صادر كرد. بنابراين هر فن آوري جديدي نيازمند تفكر در زمينه اصالت وجودي آن در حوزه فن آوري و همچنين تفكر در زمينه چگونگي تطبيق آن در نظام هاي گوناگون انساني است. حال چگونه مي توان فن آوري را كه به سختي قائم به ذات خود است، در خدمت نظام هاي مختلف اقتصادي و فرهنگي جوامع مختلف در آورد؟در رابطه با تلفن همراه به عنوان يك فن آوري همه گير و گسترده نيز اين سوءال مطرح خواهد بود. به طور حتم تأثير اين رسانه در كشورهاي اروپايي با تأثير آن در كشورهاي آسيايي متفاوت است. بنابراين بايد سعي در برقراري نوعي آشتي بين لجام گسيختگي فناوري و اصالت فرهنگي و باوري كرد. اين فرايند آشتي در واقع همان فرهنگ سازي است. حال چگونه مي توان در استفاده از تلفن همراه فرهنگ سازي كرد؟ براي پاسخ به اين سوءال اول بايد تعريفي مرتبط از فرهنگ ارائه كرد:
فرهنگ در واقع مجموعه اي از هنجارها، باورها و ارزش هاي مشترك است كه نظام اجتماعي يك كشور حول محور آن مي چرخد. در كشورهاي آسيايي از قبيل ايران، مقوله ي فرهنگ از اهميت ويژه اي برخوردار است. زيرا در نظام اقتصادي و اجتماعي اين كشورها، باورهاي عموم و ارزش هاي اخلاقي از اهميت ويژه اي برخوردار است. بنابراين عواقب مضر ناشي از تناقض فن آوري و فرهنگ در اينگونه كشورها بيشتر محسوس خواهد بود. از جمله عواقب اين تناقض، تغيير عادات و سنن فرهنگي اين گونه جوامع به شكل نا به هنجاري است.
گونا گوني فرهنگ هاي مختلف در جوامع مختلف از آنجا ناشي مي شود كه انسانها قادر به تفكر انتزاعي هستند. اين تفكر انتزاعي منجر به تفكر در مورد آينده و نيازهاي آتي مي شود. براي مثال انسان ها در مورد چگونگي زندگي در مناطق مختلف مي انديشند. قطعا زندگي در يك منطقه ساحلي با زندگي در بيابان تفاوت بسياري دارد. پس اين نوع واكنش ها در رابطه با محيط، به نوع محيط بستگي دارد. محيط هاي مختلف با توجه به نيازهاي مختلف، فرهنگ هاي خاص خود را گسترش مي دهد و اين فرهنگ هاي متفاوت اهداف مختلفي را براي جوامع مختلف فراهم كرده است كه اين اهداف به نوبه خود موجب نيازهاي مختلف و در حيطه آن نو آوري و در پاسخ به آن نيازها شده است. بنابراين تقابل فناوري و فرهنگ هميشه وجود داشته است. حال سوالي كه مطرح مي شود اين است كه آيا فناوري بر وي فرهنگ تاثير مي گذارد يا فرهنگ بر روي فناوري ؟ در پاسخ به اين سوءال مي توان گفت فناوري و فرهنگ رابطه اي متقابل و وابسته به هم دارند (مورفي، 2008). بدين معني كه فناوري فرهنگ را تغذيه مي كند و فرهنگ نيز به فناوري مشروعيت مي بخشد. بنابراين اين دو مقوله با هم واز هم رشد مي كنند و پيوسته بر روي هم تاثيرات فراواني مي گذارند.
موارد زيادي از تأثيرات فناوري بر فرهنگ قابل ذكر است كه از اين ميان به شرح مواردي از اين تأثيرات مي پردازيم.
اولين تأثير فن آوري تلفن همراه بروي جامعه تخريب فرهنگ حفظ حريم خصوصي ديگران است. همانگونه كه اشاره شد در گذشته به هنگام صحبت افراد با هم، ديگران كمتر اين فرصت را براي شنيدن مكالمات آنها داشتند. ولي امروزه افراد خواه ناخواه در معرض زندگي خصوصي و صحبتهاي خصوصي هم قرار مي گيرند. مقوله ي حفظ حريم شخصي كه زماني ارزش شناخته مي شد با ورود اين فن آوري به سرعت تغيير ماهيت داد و به حالت خنثي رسيد وحتي فراتر از آن نيز رفت. بطوري كه حفظ حريم هاي ارتباطي نه تنها ارزش شناخته نمي شود، بلكه صحبت كردن در حضور ديگران معقول و متمدنانه شناخته مي شود. بنابراين فرهنگ ريشه اي حفظ حريم خصوصي، به سرعت ودر عين حال به شيوه اي نا محسوس تخريب مي شود. از ديگر تأثيرات فناوري تلفن همراه بروي فرهنگ وجامعه، مربوط به حوزه ي اخلاقي است. پوشيدگي و حفظ بعضي شئونات و مسائل اخلاقي كه ارزش محكم اي در جامعه شناخته مي شود، با كمك اين رسانه علني مي شود. در واقع مقوله ي اخلاق زير مجموعه اي از مقوله هاي حريم شخص به شمار مي رود و از آنجايي كه شئونات و مسائل اخلاقي بخشي از حريم شخصي افراد و جامعه اند، تخريب حريم شخصي منجر به تخريب حريم اخلاقي نيز مي شود. نمونه بارز اين مقوله پخش فيلم هاي مستهجن يا خلاف عفت عمومي جامعه است كه به سرعت و به شيوه اي غير قابل كنترل در سطح جامعه پخش مي شود.
از ديگر موارد استفاده نادرست از اين رسانه در تخريب اخلاق، استفاده نامناسب از عكس ها و يا ترويج پيام هاي كوتاه غير اخلاقي است كه امروزه در سطح جامعه رواج دارد و بدليل گستردگي آن قبح و زشتي آن در نزد افكار عمومي به آرامي از بين رفته است بطوري كه اينگونه مسائل در ذهن افراد مجاز شناخته مي شود. اينگونه مشروعيت دادن ها به ناهنجاري ها منجر به بروز مشكلات فراواني مي شود و تنها در صورتي قابل حل است، كه تصور فرد فرد افراد جامعه از اين مقبول بودن تغيير كند.
از ديگر تأثيرات بارز فن آوري تلفن همراه بروي جامعه همانطور كه پيشتر گفته شد، ترويج فرهنگ بي ادبي است. بطوري كه اين بي ادبي حاصل از تلفن همراه، به شكل يك هنجار شناخته شده و مجراي خود را در ميان ساير قوانين معاشرت باز كرده است. بطوري كه قطع محبت كسي به دليل زنگ خوردن تلفن همراه بي نزاكتي محسوب نمي شود.
موارد ذكر شده از تأثيرات فناوري بر فرهنگ بود. در واقع فناوري در آن واحد هم به جامعه صدمه مي زند و هم به جامعه كمك مي كند. فوائد آن براي رشد اقتصادي جامعه زياد است اما اگر فرهنگ را فرهنگ وابسته به سنت ها و باورهاي جامعه در نظر بگيريم، تأثيرات فناوري بر آن مخرب خواهد بود. از آنجايي كه فرهنگ يك جامعه پيش زمينه و بستر فناوري آن جامعه خواهد بود، بنابراين تأثيرات منفي فناوري بر وي فرهنگ جامعه مشهودتر خواهد بود (بكر، 2008). به هر حال پيشرفت فناوري اجتناب ناپذير است و چه خوب و چه بد، ما بايد خود را براي تغييرات حاصل از آن آماده كنيم. اما فناوري در يك فضاي خالي توسعه نمي يابد. در واقع گسترش و تكامل فناوري جزء قوانين تكامل طبيعت نيست. پتانسيل ابتكارات و دامنه هاي گوناگون فناوري نامحدود است. بنابراين ما بايد در رابطه با گزينش يك سري فناوري ها و عدم گزينش يك سري ديگر از فناوري انتخاب آگاهانه اي بكنيم و اگر در مواردي مثل تلفن همراه امكان اين انتخاب ميسر نبود، بايد به فرهنگ سازي بپردازيم.
همانطور كه ذكر شد علاوه بر تأثير فناوري بر فرهنگ، فرهنگ نيز موجب تغييراتي در فلسفه استفاده از يك فناوري و كاربرد آن مي شود. در واقع نوآوري هاي فناوري ك بدليل نيازهاي فرهنگي بوجود مي آيد. روند گسترش كاركردهاي يك فن آوري نوين بدين گونه است كه در ابتدا مرتبط با يك هدف خاص است. اما با گذشت زمان و همه گير شدن استفاده از آن فن آوري، نيازهاي جديدي شكل مي گيرد. بنابراين متعاقب آن، آن فن آوري بايد پاسخگوي نيازهاي بالقوه اي كه براي مصرف كنندگان بوجود مي آيد باشد. از مصاديق اين تاثير مي توان به افزوده شدن خدمات ارتباطي مخابرات همانند ارتباط مكتوب و تصويري و ارايه نرم افزارهاي مختلف در تلفن همراه اشاره كرد.
اما گاه اين نيازهاي بالقوه، رابطه چنداني با فلسفه بوجود آمدن آن فن آوري ندارد و گاه حتي يك نياز همگاني نيز محسوب نمي شود. بلكه اينگونه نيازها مرتبط با فرهنگ ها، سنت ها و آداب و رسوم خاص مردم يك كشور است. بنابراين فن آوري اي كه به شكل واحد به كشورهاي مختلف سرايت مي كند و به گونه اي متولد مي شود، رشد خود را به اشكال مختلف و در خور نيازهاي مختلف مردم يك جامعه طي مي كند (گلاتس، 2008). بنابراين فرهنگ هاي مختلف جوامع مختلف، تأثير خود را بروي فن آوري خواهند گذاشت. در اين رابطه مي توان به ابداعات مسلمانان در استفاده از تلفن همراه به عنوان مثال افزودن امكانات جديدي به تلفن همراه از قبيل قبله يابي يا آموزش مناسك حج اشاره كرد.
بنابراين در اثر همنشيني با فرهنگ خاص جامعه و با درك نيازهاي فرهنگي خاص، فناوري به سمت تأمين نيازهاي فرهنگي و مذهبي جامعه سوق داده مي شود بطوريكه هم اكنون، اين امكانات ويژه چون اطلاعات صياحتي، نقشه شهرها، قبله يابي و يا آموزش مناسك حج در پيش فرض امكانات برخي تلفن هاي همراه قرار داده شده است.
هر چند با وجود همه اين توضيحات، تأثيرات. فناوري بر فرهنگ مشهودتر است. اما در واقع اين به نوع ديدگاه ما بستگي دارد. اگر به فن آوري اي مثل تلفن همراه به شيوه اي بنگريم كه وسيله اي است براي تعيين قبله، آنگاه مي گوييم فرهنگ به فناوري شكل داده است. اما اگر به فناوري به چشم فرايندي نگاه كنيم كه موجب تماس و ارتباط افراد جامعه با هم مي شود، آنگاه مي گوييم كه فناوري نه تنها فرهنگ را تغيير نمي دهد، بلكه آن را به سمت خاصي سوق مي دهد. به هر حال در نگاهي جامع، مي توان گفت فناوري و فرهنگ بطوري متقابل بروي هم تأثير مي گذارند. در واقع فرهنگ، توسعه و گسترش فناوري را از طريق مقوله هاي چون مذهب، جنگ و يا اقتصاد ممكن مي سازد و اين گونه تغييرات در نگاهي وسيع تر موجب تغيير فرهنگ جامعه خواهد شد.
بنابراين اين گونه تقابل در فرهنگ جامعه موجود است. و راه گريزي نيز از پيشرفت هاي فناوري نيست. اما تنها راه ممكن براي هدايت اين جريان سركش فناوري، فرهنگ سازي و آشناسازي مردم جامعه با چگونگي استفاده و برخورد با اين رسانه ارتباطي است.
ايده آل ترين صورت فرهنگ سازي، آموزش در سطح دبيرستان، دانشگاه و رسانه هاي عمومي است. زيرا در اين مقاطع هنجارهاي رفتاري و فرهنگي هنوز بطور كامل در نظام فردي شكل نگرفته و هدايت درست اين جريان موجب جهت گيري مناسب و به هنجار اين فن آوري خواهد شد.
روش ديگر فرهنگ سازي در سطح اعمال قانون است. اين امر بر روي لزوم قانونگذاري جامع و شفاف تأكيدكند. بدين معني كه قوانين و مقررات ويژه اي به منظور برخورد با تخلفات و جرايم مربوط به استفاده از تلفن همراه وضع شود. بدنبال وضع چنين قوانيني، داشتن هرگونه پيام كوتاه و يا عكسي كه حاوي نكات غير اخلاقي است و تهديدي براي حريم شخصي افراد و جامعه محسوب مي شود، با تعريف معين و روشن خود جرم شناخته مي شود. بنابراين با وضع قوانين سنگين و تعيين بعضي از خط قرمزها و اعمال دقيق اين قوانين، فرهنگ صحيح استفاده از تلفن همراه بطور غير مستقيم در جامعه اعمال مي شود.
روش موءثر ديگر در فرهنگ سازي كه مرتبط با علايق و ايدئولوژي هاي فرديست، ارائه ارزش هاي قابل قبول استفاده از تلفن همراه توسط افرادي است كه براي مردم قابل قبول و احترام برانگيزند. به عنوان مثال با ساخت و پخش فيلم هايي كه تلويحا حاوي نكات اخلاقي از اين قبيل مي باشد و يا توصيه مستقيم افرادي كه مشهور و محبوب هستند مبني بر استفاده صحيح و معقول از تلفن همراه. همچنين استفاده از تبليغ هاي حاشيه اي چه در تلويزيون وچه در سطح شهر بطوري كه در دراز مدت اين تبليغات از حواشي و پس زمينه به زمينه اصلي فكري افراد منتقل شود و نابه هنجاري هاي حاصل از تقابل فرهنگ و فناوري را اصلاح كند مي تواند در بهبود فرهنگ استفاده از تلفن همراه كمك كند.

نتيجه گيري

رشد برق آساي مصرف تلفن همراه در سطح جامعه و همه گير شدن استفاده از اين فن آوري، مشكلاتي بدنبال دارد. قدم اول در حل اين مشكلات شناسايي و درك فلسفه اين قبيل ناهنجاري هاست و مطالعات اخير در اين زمينه نقش به سزايي داشته است. اما قدم دوم و اصلي در حل اين معزل اجتماعي ارائه راه كارهايي براي رفع ناهنجاري هاي مرتبط با اين فن آوري است. چنانچه ذكر شد، كاركردهاي مختلف يك فن آوري همچون تلفن همراه انعطاف پذير و قابل تغيير است. بدين معني كه فرهنگ يك جامعه مي تواند به پيشروي يك فن آوري سمت و سو دهد. بنابراين اين انعطاف پذيري كمك به سزايي به روند فرهنگ سازي و تغيير هنجارهاي جامعه در اين ارتباط مي كند و تغيير هنجارها به معني واقعي كلمه ميسر نمي شود، مگر با اعمال دقيق راه كارهاي ارائه شده توسط محققان و صاحب نظران.

منابع
منابع لاتين
BaarkE . Jamison A. (1986). in E:Baark Jamison Eds) )
Technological Development .
BackerP . (2008). The relation between technologi and cuHure .
NisselsonE . (2003).Why will wireless camera phones revolutionize the photogeraphy industry ?
Emerson Wines A . (2008). the symbiotic Relationship of Technology and culture .
Glotzp . BertschiS. locke C. (2008). Thumb culture :The meqning of mobile phones for societi.
منابع فارسي
فرهنگ ولي مجازي. (1387)وهادي خانيكي

منبع:پگاه حوزه - شماره 265