یکی از روش های نقد و ارزیابی هر مجموعه ای توجه به تاریخ شکل گیری آن است. آموزش و پرورش ایران به عنوان فرایند تعلیم وتربیت رسمی کشور نیز از این نگاه مستثنی نیست. آنچه در ذیل می آید تلخیص بخش یک کتاب " نقش جریان روشنفکری در سکولاریسم تربیتی " نوشته "دکتر جمیله علم الهدا "می باشد که به خوبی روند شکل گیری و تکامل تاریخی آموزش وپرورش ایران را نشان می دهد.


تعلیم و تربیت ایران تاریخ و پیشینه با شکوهی دارد. اما در حدود شش قرن بین تعلیم و تربیت جدید و آن دوره پر افتخار ، فاصله ای وجود دارد که همراه با تاریکی است و آشوبهای محلی ، از بین رفتی مواریث فرهنگی و .. از جمله دلایل این فاصله میباشند. استعمار نو نیز خواهان تداوم جهل و بی خبری در ایران است و نقش مهمی در قطع کامل ارتباط مبنایی میان تعلیم و تربیت کهن را با تعلیم و تربیت جدید به وجود آورده است .
مواجهه تربیتی ایران با غرب در دوران صفویه - زندیه و قاجاریه
ستیز صفویان با عثمانی به عنوان دشمن مشترک اولین انگیزه مواجهه دوستانه و یاری جویانه ایران و اروپا بود که مبدا تاریخ شکل گیری تعلیم و تربیت جدید ایران است .گسترش روابط باعث شد اروپاییان تا حد امکان در ایران به جمع آوری اطلاعات در باره مسائل مختلفی که تسهیل کننده استعمارگری بود بپردازند، اما ایرانیان از آنجا که ضرورت نوسازی و اصلاح جامعه را درک نکرده بودند بهره ای نبردند . در دوره افشاریه نیز تقریبا وضع به همین منوال شد .
در دوران قاجار با وجود وقایع مهمی مانند انقلاب صنعتی در اروپا ، تحولات به گوش قاجاریان نرسید .به هرحال احساس ضعف و ناتوانی در همه شئون زندگی اجتماعی و احساس ضرورت اخذ تمدن و علم جدید و به کارگیری اصول تعلیماتی آن موجب شد تا دربار ایران دست به اقداماتی بزند که مورد بررسی قرار خواهد گرفت .
اولین اقدامات اساسی ، برای رفع عقب ماندگی ایران
الف . اعزام کارگزاران سیاسی :دو عامل موجبات تفوق فرهنگ مدرنیته را بر فرهنگ سنتی ایران فراهم نمود : یکی ضعف اعتقادی درباریان و دانشجویان اعزامی و دیگری فقدان آگاهی و عدم شناخت کافی نسبت به ماهیت فرهنگ و تمدن غرب .
نتیجه فوری این مسافرتها عبارتند از :
1- آشنایی با ظواهر تمدن جدید
2- ارائه تحلیلهای سطحی از وقایع و مشاهدات در جوامغ غرب
3- حیرت و شگفتی در برابر تمدن غرب و انزجار از فرهنگ بومی
4- تحلیل سطحی از علل عقب ماندگی ایران
در این میان سفرنامه های زیادی نوشته شد و تنها، سفرنامه کاتب دربار(مربوط به سفر هیات اعزامی دولت ایران به روسیه )، میرزا مصطفی افشار است که از لحاظ تارخ تعلیم و تربیت جدید اهمیت دارد. سفربه روسیه در تشکیل طبقه ای از اصلاح طلبان اجتماعی موثر افتاد ، امیر کبیر بعد از این سفر دارالفنون را بنیاد نهاد ،توجه بیشتری به مراکز تربیتی شد ،ضمن آنکه در نگارش سفرنامه آن دقت بیشتری شده است.
ب . اعزام دانشجو: اعزام دانشجویان که از دوران صفویه آغاز شد و به طور پراکنده تا زمان قاجار ادامه پیدا کرد برای ایران به دلایلی چون سطحی نگری دانشجویان، چندان مفید واقع نشد .پس از اثبات ناکارآمدی دانشجویان اعزامی توجه برخی از اصلاح طلبان و نوگرایان به تاسیس مراکز تربیتی جدید در داخل کشور وترجمه و نشر کتب علمی و اجتماعی اروپا معطوف گشت به نحوی که این امر زمینه ساز تحولات بعدی تاریخ تعلیم و تربیت ایران گردید .
ج.تاسیس دارالفنون :تاسیس دارالفنون مبتنی براین پیش فرض بود که میتوان به صنعت ، بدون نیاز به علوم پایه و مقدمات معرفتی آن دست یافت . به نظر میرسد هویت غیر دینی و سکولار نظام تربیتی دار الفنون که میراث سلف ناصالحش مدارس پلی تکنیک اروپاست موجب شد اهداف امیر کبیر در تربیت متخصصین علوم جدید به وقوع نپیوندد و از سوی دیگر هویت ناسالم این مجموعه هموار کننده مسیر استعمار غرب گردید.
د.نهضت ترجمه:در تاریخ ترجمه ،نهضت اول مربوط به دوره خلفای عباسی است و نهضت دوم ترجمه همزمان با تشکیل دارالفنوان و تشکیل هیات مترجمان است . در نهضت ترجمه اول فرهنگ و نمدن ملی-اسلامی در اوج برتری و نوآوری است ولی نهضت ترجمه دوم مقارن است با ضعف و زبونی سیاسی - اقتصادی ایران .
لذا نهضت اول موضع پایبندی و حراست از زبان ملی - دینی(فارسی- عربی) بود و نهضت دوم موجب دریوزگی فرزندان ابن سینا و فارابی به درگاه علوم و فرهنگ غربیان شد .
به هیچ روی تحول نه چندان مبارک زبان فارسی در نهضت دوم ترجمه یک امر اتفاقی و تصادفی نبود بلکه سهل انگاری مغرضانه ای بود که از سوی جبهه روشن فکری به شدت مورد حمایت قرار می گرفت و خاکریز اول سکولاریسم محسوب میشد.

تلخیص : سعید رسولی - سازمان مردم نهاد طلیعه رویش