تعریف عزت نفس:

عزت نفس یا کرامت نفس یا احترام به خود (self-steem)رابایدازخودپنداره(self-concept) متمایزدانست. خودپنداره مجموعه ای ازمفاهیمی است که فرد برای توصیف خویش ازآنها استفاده می کند. درحقیقت تصورفردازخود(خودواقعی)یعنی دیدی عینی درموردمهارت ها،خصوصیت هاوویژگی هایی که فرد ازخودداردیا فاقدآن است. درحالیکه احترام به خود،ارزیابی وارزشیابی فرددرموردخودپنداره می باشد وازاحساسات فرددرموردتمام ابعادوجودش ناشی می شود.
کوپراسمیت می گوید:عزت نفس عبارتست ازیک قضاوت شخصی درموردباارزش بودن یا بی ارزش بودن ،قبولی یا عدم قبولی خود که درنگرش اومتظاهرمی شودیابه تعبیری " انتظارات /موفقیتها=عزت نفس " ما علاوه بر "خودواقعی " یک "خود ایده آل " نیز داریم .که تصویری از شخصی است که فرد می خواهد باشد،البته نه بصورتی غیر قابل دسترس ،بلکه بصورت آرزویی دست یافتنی ودارای ویژگیهای مشخص.هنگامی که تصور فردازخود وخودایده آل باهم هماهنگ وبه هم نزدیک باشد،احترام به خود مثبت خواهد بودوفردازعزت نفس بالایی برخورداراست وبالعکس.
ویلیام جیمز این مطلب رابه زیبایی بیان می کند: "اگر سایرین ازمن که همیشه ادعای روان شناس بودن داشته ام ،درزمینه روانشناسی ،اطلاعات بیشتری داشته باشند من آزرده خاطر می شوم.اما خودرا بخاطر داشتن جهالتی شرم آور درزبان یونانی سرزنش نمی کنم.کمبودهایم دراین زمینه هیچ احساس حقارتی درمن ایجاد نمی کند.اگر من ادعای زبان شناس بودن داشتم وضع کاملا عوض می شد. "

زمینه های عزت نفس درکودکان:

غالبالازم است که احترام به خودرادر پنج زمینه اجتماعی-تحصیلی-خانوادگی-بدنی وکلی درکودکان مورد بررسی قرارمی گیرد:
زمینه اجتماعی:
احساسات کودک رادرمورد خویش به عنوان دوست دیگران شامل می شود.آیاسایربچه هااورادوست دارند؟به عقایدش احترام می گذارند؟اورادرفعالیتهای خودشان شرکت می دهند؟آیاازبرخوردها وروابطش باهمسالان خویش احساس رضایت می کند؟
زمینه تحصیلی :
به ارزیابی کودک از خود به عنوان دانش آموز مربوط می شود.
زمینه خانوادگی:احساسات کودک رانسبت به خود به عنوان عضوی ازخانواده منعکس می سازد.کودکی که احساس می کند عضو باارزشی ازخانواده خود است ،وظیفه خودرابه نحو احسن انجام می دهد وبه لحاظ محبت واحترامی که ازوالدین ،خواهران وبرادرانش دریافت می کند ،احساس امنیت کرده وعزت نفس بالایی دراین زمینه پیدامی کند.
زمینه تصویر بدنی:
ترکیبی از ظاهرجسمانی وقابلیتهای بدنی است .نوعا دخترها بیشتر نگران ظاهر خود وپسرهانگران توانایی ورزشی خودهستند.
زمینه کلی:
ارزیابی جامعتری ازخوداستوبراساس ارزیابی کودک ازاکثرخصوصیات خودش است.

علل موثردرایجاد عزت نفس :
1. واکنش دیگران بخصوص والدین :مهمترین منشا پیدایش تصویرخودوارزش به خود،رفتار و واکنش دیگران نسبت به کودک است.براساس نظریه خود آیینه ای، (looking glass- self)افرادبراساس اینکه دیگران درموردآنها چه نظری دارند یاباآنهاچگونه رفتار میکنند، درموردخوداظهارنظرمی کنند.به این ترتیب کودکی که دیگران اورا "بچه شیطانی " می دانند وتنهازمانی که بدرفتاری می کند موردتوجه قرارمی گیرد ،خودرا "پسریادختربد "می داند.همین که کودکان بتواننددرموردویزگیهای خود نظری پیداکنند، اغلب به گونه ای رفتار می کنند که باخود پنداره آنها سازگار باشد.
2. مقایسه بادیگران
3. ایفای نقش اجتماعی
4. نیاز به احساس ارزش وعزت نفس
5. همانند سازی باالگوها:کودک یک سلسله ازافراد مهم زندگی خودرابه عنوان مدل یاالگوی رفتاری خود می پذیرد ومیل دارد شبیه آنها گردد. کودکان بطور مداوم بامسائل،تکالیف،توقعات،وانتظارات محیط مواجه هستندومتناسب پاسخی که به آنها می دهند خودراارزیابی می کنندودرپی ارزیابی های مکرر،شخصیتشان قوام می یابدوفردبرای خود هویت وحرمت قائل می شود.

راه هاوعوامل تقویت کننده عزت نفس:

" بایدازمقایسه کردن کودکانتان باهم یابادیگران جدا بپرهیزید.
" بایداجازه ابرازوجود به کودکان بدهیدوبه نظرات آنها احترام بگذارید.نظرات خودرابه آنهاتحمیل نکنید وتاحدامکان نظرخودراساده وعینی وقابل لمس برای کودک توضیح دهید.
" دربرخوردباکودک منطقی وملایم ومنطقی باشید وفرزند خودرامحکم،مستدل ومنضبط بارآورید.سعی کنید عصبانیت شمارااز حالت اعتدال خارج نکند.
" باید همواره سعی کنیدتواناییهای کودک ونقاط مثبت اورامورد توجه قراردهیدنه ضعفها وناتواناییهای اورا.
" باید به کودک درحدتواناییهایش مسئولیت دهید.
" به کودک خود درحد نیاز اجازه فعالیت وبازی دهید.
" باید مهارتهای اجتماعی کودک کمرو ودارای عزت نفس پایین راتقویت کنید.
" همیشه دربرخورد باکودک حالت پذیرندگی ونه طرد کنندگی داشته باشید.باکودک خود مثل یک دوست صمیمی رفتار کنید.
" باهمسر خویش جبهه واحد داشته باشید.هرگزبافرزند خودعلیه همسرتان متحد نشوید.این عمل ممکن است درفرزندتان کشمکشهای عاطفی ایجادکند.
" ازبیش ازحدوایسته کردن کودکتان به خود پرهیزکنید.
" کودکتان رابانمونه های رفتاری خوب ومطلوب آشنا کنید.
" کودکان خودراباموضوعات انحرافی مانند دیو و... نترسانید.
" نباید محبت فراوان به یک کودک موجب بی توجهی به کودک دیگرشود.
" تجارب موفقیت آمیز رادرکودک افزایش دهید.
" باید تحمل فرزند خود رابرای مواجه شدن باناکامیهای اجتماعی افزایش دهید.
" ابراز محبت شما به کودک نباید ظاهری ولفظی باشد بلکه باید خالصانه ترین وسالمترین محبت هارا بطور مدام وبه منظور اعطای اعتماد به نفس واستقلال نثار اوکنید.
" درمحبت کردن به کودک نباید افراط وتفریط پیش گرفت.
" توقعات فرزند رادرحدمعقول ودرست برآورده سازید.
" نباید کودکان راباالقاب نامناسب صداکنید وهرگزباآنهانوزاد وار رفتارنکنیدوازمسخره کردن آنهاجدابپرهیزید.
" به فرزندانتان احساسی بدهید که بدانند دوست داشتنی وقابل احترام هستند.
" درپرورش استعدادهای بالقوه کودک جدیت به خرج دهید.
" معلمان بایددرشرایط آموزشی بر فعالیت دانش آموز دریادگیری تاکید کنند ،نه برپیشرفت ودرستی یا نادرستی پاسخ ،زیرااین کار برانگیزنده کوششهای دانش آموزان است.
" تاثیر ارتباط والدین باکودک درایجاد تصور مثبت ازخود وعزت نفس درکودک بالاست.
" بین عزت نفس وپیشرفت تحصیلی رابطه زیادی وجود دارد.
" بین عزت نفس وتصور فردازخودرابطه مستقیم وجوددارد.
" افزایش عزت نفس مستلزم بهبودیک یاچندزمینه ازحیطه های رفتاری - شناختی - عاطفی - بیولوزیک است .ما نمی توانیم عزت نفس رامستقیما درافراد بالا ببریم ،ولی می توانیم بطور غیر مستقیم ازطریق ایجاد تغییر دریک یاچند مورد ازمتغیر های بالا برآن تاثیر بگذاریم.
" عمل نادرست کودک رادرحد همان عمل تنبیه کنید . مباداکه شخصیت وانسانیت کودک رادرمقابل یک عمل نادرست قربانی کنیم ..
" به کودک خود اعتماد کنید.بدین معنی که هروقت آنان شروع به صحبت ویابیان مطلبی کردند، ماگفته آنهاراباورکنیم وآنرادروغ نپنداریم.درصداقت،پاکی،شایستگی ولیاقت درموردکودکان برعکس بزرگترها ازیقین به شک وازاعتماد به بی اعتمادی (آنهم درصورت اثبات درموارد متعدد ومختلف) باید رسید.
" کودک رامطمئن کنید که اگر خطایی می کند ایرادی نداردوهرکس درمسیر رشدش دچاراشتباهاتی می شود.
" تمرین کنید فعالانه به کودک گوش کنید وحرفهایش را تکرار کنیدتا مطمئن شود شما به او گوش می دهید.
" ازکودک زیاد انتقاد نکنید.
" به کودک کمک کنید تا احساساتش را باکلمات بیان کند.
" رفتارکودک رانقد کنید نه خودش را.ترکیب کردن آنچه کودک هست با آنچه انجام می دهد،همواره نادرست است.
" به دوستانش وکارهایی که درمدرسه انجام می دهد ابرازعلاقه واحترام کنید.
" ترسهایش رامسخره نکنید،به اوکمک کنید ترسهایش ازبین برود.
" به اوکمک کنید شخصیت مستقلی داشته باشدوموارد جدید راامتحان کند.
کودک می تواند تمرینهای زیر راانجام دهد:
" باخودمثبت حرف بزنید.ازعبارات مثبت استفاده کنیدوآنهارابارهادرذهن تکرارکنید.
" شخصیت مثبت خود راتجسم کنید.
" اتفاقات ناخوشایند زندگی رابپذیرید.
" باافراد مثبت اندیش معاشرت کنیدوخود،مثبت بیاندیشید.
" آگاهی - انگیزه - صداقت - فرهنگ - ضریب هوشی - احساس خوب بودن - تهذیب - خود شیفتگی - سن - جنس - شناخت - عشق - تربیت - عقل - اعتقادات ونگرشهانیز ازعوامل موثردرعزت نفس هستند
" برای بالا بردن عزت نفس 4 مرحله ساده زیررابکارببندید:
1. خودرابه همان صورتی که هستید بپذیرید.
2. برای خود اهدافی تعیین کنید وبرای رسیدن به آنها سعی کنید.
3. بامشکلات روبرو شوید.
4. شیوه جدیدی درطرز فکر خود بوجود آورید.
5.
نکته :میان عزت نفس واحساس عزت نفس تفاوت وجوددارد.گاه کسی تنها احساس عزت نفس می کند بی آنکه فی الواقع عزیز باشد. عزت باذلت قابل جمع نیست.درحالیکه احساس عزت باذلت قابل جمع است.هرگاه کسی بتواند باقدرت ،علم یا جمال خوددیگران رابه اعجاب آورد،احساس عزت در اوپدیدار می شود.اما چنین فردی ممکن است خودنیز فریفته ویژگیهای خودباشد.



علل عزت نفس پایین:
" تاخیردررشد "من ".
" الگوی نقش منفی وبازخوردمنفی مکررودرنتیجه کاهش حس ارزشمندی.
" عدم رضایت دررابطه والد-فرزندی ونظام خانوادگی معیوب ویاوالدین ناتوان دراعتمادبخشی.
" عقب افتادگی فکری ضعیف یامتوسط.
" انتظارات غیر منطقی ازخود ودیگران وشکستهای متعدد.
" اضطراب درحد شدیدویااضطراب واپس زده شده.
" دارابودن "خودکاذب "که باعث می شود فرد احساس کند که باید همه چیز راتحت کنترل داشته باشدودرغیر اینصورت لو خواهد رفت.

راهکارهای اجرایی جهت افزایش وتقویت عزت نفس واعتماد به نفس :

قبل ازبیان راهکارها به نکاتی اشاره می شود:
" عزت نفس ازبدو تولد دروجود هرانسانی هستوبه نظر می رسد که نیازی به ایجاد آن درافراد نیست وفقط باید به آن شکل بدهیم .درواقع باید بادادن شناخت صحیح به کودکان ،آن رادروجودشانبه شکل درست جهت دهیم.باید زمینه های افزایش عزت نفس واعتماد به نفس را ایجاد کرد.یکی از این زمینه ها نگاه پدر ومادر به وجود انسان وشخصیت اوست.والدین درزندگی با وجود تمام مشکلاتی که دارند ، نباید خود راذلیل مشکلات نشان دهندبه خصوص درمقابل فرزندان .
یکی دیگر از این زمینه هاتغذیه وسلامتی کودکان وهمچنین وضعیت ظاهری آنهاست.
" نکته دیگردرمورد افزایش عزت نفس واعتماد به نفس ،آشناکردن کودکان بامواهب طبیعی ونعمتهایی که خداوند درزندگی وطبیعت به مابخشیده است ،می باشد.دادن ذهنیت مثبت وازبین بردن استرس نیز ازجمله این موارد است.
" نکته دیگری که به آن اشاره می کنیم ، درمورد آموزش کلیة مهارتهایی است که کودکان باید درطول زندگی بیاموزندوآن اینکه این آموزشها باید به صورت غیر مستقیم وآمیخته به سایر آموزشهایی باشد که کودکان در دوران تحصیل خود یاد می گیرند، نه درقالب کلاس خاصی یا درروز وساعت مشخصی .درواقع تمامی آموزگاران در پایه های مختلف ودر درسهای مختلف که تدریس می کنند باید به این نکته توجه داشته باشند که در خلال تدریس و بصورتی غیر مستقیم ونا آگاهانه (برای دانش آموزان)به آموزش مهارتهای مورد نیاز کودکان بپردازند..مهارتهایی که موجب رشد شخصیت آنهاست واکنون ودرآینده به آنها نیاز دارند.

راهکارها:
1. معلم درکلاس باید به تک تک دانش آموزان احترام بگذارد وبرای آنهابه یک اندازه ارزش قائل شود.همچنین معلم باید مراقب عکس العمل خود نسبت به رفتار بچه هاباشد.
2. برای برخی کودکان صحبت کردن درجمع یک فشارروانی شدید است وشاید تاحدودی نشان اعتماد به نفس پایین باشد .برای حل این مسئله معلم می تواند کتاب های داستان کوتاه را بین بچه ها تقسیم کند وبه آنها فرصت دهد آنهارا مطالعه کنند و سپس ازآنها بخواهد ماجرای داستان را برای همکلاسیهایشان تعریف کنند.
3. هرجلسه معلم از یک یاچند نفراز بچه ها بخواهد ازروی درس بلند بخوانند.
4. هر هفته یک نفر مسئول اداره کلاس شود.
5. استعدادها وتواناییهای بچه هاراشناسایی کنیم ودرهمان زمینه هاازآن استفاده کنیم.
6. برخی بچه هادرکلاس کم حوصله هستند وکارهایی راکه ازآنها می خواهیم انجام نمی دهند.معلم باید با شناسایی علاقمندی این بچه ها،کار مورد علاقه آنهاراکهبه درس هم مربوط می شود ،ازآنها بخواهدوبرعهده آنها بگذارد.
7. اگر بچه ها هنر یا توانایی خاصی دارند بخواهیم تا درکلاس درمورد آن صحبت کنند ویا آن را انجام دهند.
8. باید به کودکان کمک کنیم تا مهارتها، وتواناییهایی رابدست آورندچراکه چنین کودکی علاوه برآنکه اطلاعات وتجارب بیشتری برای به اشتراک گذاشتن بادیگران دارد، دربارة خود نیز احساس بهتری پیدا می کند.
9. به کودکان کمک کنیم تادوستانی پیدا کنند.دوستی یکی از مهمترین ارتباطاطی است که بابرقراری آن کودک احساس اعتماد به نفس می کند.
10. باید نقاط ضعف ومشکلات بچه هارادر کلاس شناسایی کنیم و به آنها دربرطرف کردن این ضعفها کمک کنیم.مثلا کودکی که نمی تواند درست صحبت کند ومرتب تپق می زند ودستپاچه می شود،معلم باید چنین کودکی راتشویق به ضحبت کردن وخواندن مطلب درکلاس کند وبه اوبگوید که همه اشتباه می کنند اگر اورامسخره می کنند. باید حساسیت کودک رانسبت به اشتباهات گفتاری اش کاهش دهد وتمرینهایی هم برای خواندن متن درخانه ونزد والدینش به او بدهد.

فهرست منابع:
" شیمان،ایلین.عزت نفس .ترجمه مهدی گنجی.تهران:1378
" اسلامی نسب،علی،باهمکاری محمد مجد.روانشناسی اعتماد به نفس مبتنی برمکاتب اسلامی وغربی
" بیابانگرد،اسماعیل.روشهای افزایش عزت نفس در کودکان ونوجوانان.تهران:انتشارات انجمن اولیا ومربیان1373
" پیچ،سیندی واندرو.راههای افزایش اعتماد به نفس .ترجمه دکترمنصور حکیم جوادی.تهران:انتشارات کیانوش 1377
" پوپ،آلیس.مک هیل ،سوزان.کریهد،ادوارد.افزایش احترام به خود درکودکان ونوجوانان.ترجمه پریسا تجلی .تهران:انتشارات رشد 1374
" حضرت ،ع.برای موفق شدن باید استعدادهای واقعی خودرابشناسیم ،بیست مقاله تربیتی. انتشارات پازند
" دکترگاربو.چگونه باکودکم رفتار کنم .ترجمه شاهین خزعلی ،هومن حسینی نیک ،احمد شریف تبریزی .انتشارات مروارید.
" احمدی ، شکوفه.من یک کودک خلاق هستم ،بررسی عمده ترین عوامل موثربرخلاقیت کودک .انتشارات موحد.

* تهیه شده در سازمان مردم نهاد طلیعه رویش